Nerwy czaszkowe: rodzaje, uszkodzenia i badania

Nerwy czaszkowe zaliczane są do obwodowego układu nerwowego. Wyróżnia się ich 12 par. Każda z nich pełni inne funkcje, np. jedne odbierają doznania czuciowe twarzy, a inne kontrolują czynności mięśni gałkoruchowych. Czym są nerwy czaszkowe, co może wywołać ich uszkodzenie i jak objawiają się zaburzenia czynności nerwów czaszkowych?

Spis treści

1. Nerwy czaszkowe: nerw węchowy
2. Nerwy czaszkowe: nerw wzrokowy
3. Nerwy czaszkowe: nerw okoruchowy
4. Nerwy czaszkowe: nerw bloczkowy
5. Nerwy czaszkowe: nerw trójdzielny
6. Nerwy czaszkowe: nerw odwodzący
7. Nerwy czaszkowe: nerw twarzowy
8. Nerwy czaszkowe: nerw przedsionkowo-ślimakowy
9. Nerwy czaszkowe: nerw językowo-gardłowy
10. Nerwy czaszkowe: nerw błędny
11. Nerwy czaszkowe: nerw dodatkowy
12. Nerwy czaszkowe: nerw podjęzykowy
13. Nerwy czaszkowe: przyczyny i objawy uszkodzenia
14. Nerwy czaszkowe: badania

Nerwy czaszkowe (ang. cranial nerves) są komponentą obwodowego układu nerwowego. Po raz pierwszy zaczęto o nich wspominać na początku naszej ery, kiedy to Galen opisywał istnienie u ludzi siedmiu par tych struktur. Wiele, wiele lat później, bo dopiero w 1664 r., brytyjski anatom Thomas Willis zwracał uwagę na to, że u ludzi występuje jednak 9 par nerwów czaszkowych. Pełną wiedzę na temat tej części obwodowego układu nerwowego pozyskano tak naprawdę dopiero w kolejnym jeszcze wieku, kiedy to w 1778 r. niemieckiego pochodzenia anatom Samuel Soemmering opisał i nazwał 12 par nerwów czaszkowych.

Nerwy czaszkowe pełnić mogą funkcję tak nerwów czuciowych, jak i czuciowo-ruchowych. Różnią się one od siebie zarówno pełnionymi zadaniami, jak i tym, skąd mają swój początek i jak później przebiegają.

Nerwy czaszkowe: nerw węchowy

Pierwszym nerwem czaszkowym jest nerw węchowy (ang. olfactory nerve). Jak sama nazwa wskazuje, odpowiedzialny on jest za zmysł węchu. Komórki nerwu węchowego zlokalizowane są w nabłonku węchowym. Włókna nerwowe, wywodzące się od nerwu węchowego, przebijają się przez blaszkę sitową kości sitowej i ostatecznie kierują się one ku opuszce węchowej. Nerw węchowy jest nerwem czysto czuciowym.

Czytaj też: Zaburzenia węchu: przyczyny

Nerwy czaszkowe: nerw wzrokowy

Nerw wzrokowy (ang. optic nerve) to drugi nerw czaszkowy. Ciała komórek nerwowych nerwu wzrokowego w tym wypadku zlokalizowane są w warstwie zwojowej siatkówki. Aksony komórek należących do nerwu wzrokowego biegną w kanale wzrokowym, kierując się ku podstawie mózgu. Tam łączą się one z nerwem biegnącym ze strony przeciwnej i w tym miejscu występuje skrzyżowanie wzrokowe. Część włókien ulega skrzyżowaniu, część nie i tworzą one pasma wzrokowe, które finalnie prowadzą do podkorowych ośrodków wzroku. Podobnie jak nerw węchowy, nerw wzrokowy jest nerwem czuciowym i jego funkcją jest odbiór bodźców wizualnych – to właśnie dzięki niemu jesteśmy w stanie widzieć.

Czytaj też: Choroby oczu i wady wzroku: objawy, przyczyny i leczenie

Nerwy czaszkowe: nerw okoruchowy

Trzecim nerwem czaszkowym jest nerw okoruchowy (ang. oculomotor nerve). Ciała komórek tego nerwu mieszczą się w dwóch jądrach, którymi są jądro okoruchowe oraz jądro Westphala-Edingera. Swój początek nerw ten ma w śródmózgowiu, a do gałki ocznej dostaje się on za pośrednictwem szczeliny oczodołowej górnej. Pełni on dwie ważne funkcje. Odpowiada za reakcję źrenicy na światło oraz kontroluje czynność m.in. części mięśni, które zawiadują ruchem gałek ocznych. Unerwia on bowiem mięsień dźwigacz powieki górnej, mięsień zwieracz źrenicy oraz mięsień rzęskowy, oprócz tego zaopatruje on ruchowo większość mięśni zewnętrznych gałki ocznej (wszystkie poza mięśniem prostym bocznym i skośnym górnym). Ogólnie nerw okoruchowy uznawany jest za nerw o mieszanej, czuciowo-ruchowej funkcji.

Czytaj też: OCZY: jak funkcjonuje ludzkie oko

Nerwy czaszkowe: nerw bloczkowy

Nerw bloczkowy (ang. trochlear nerve) to czwarty nerw czaszkowy. Zawiaduje on czynnością mięśnia skośnego górnego gałki ocznej. Jądra komórek nerwowych znajdują się w jądrze bloczkowym, a wywodzące się od niego aksony kierują się natomiast do oczodołu poprzez szczelinę oczodołową górną. Nerw bloczkowy jest nerwem czuciowo-ruchowym.

Nerwy czaszkowe: nerw trójdzielny

Nerw trójdzielny (ang. trigeminal nerve) jest piątym nerwem czaszkowym. Nerw ten ma kilka jąder, a są nimi: zwój trójdzielny, jądro ruchowe nerwu trójdzielnego oraz jądro śródmózgowiowe nerwu trójdzielnego. Jest to nerw czuciowo-ruchowy i wyróżnia się w nim trzy gałęzie. Pierwszą jest nerw oczny, który odpowiada za odbiór doznań czuciowych z zakresu górnej części głowy – czoła, górnych powiek i górnej powierzchni skóry głowy. Drugą gałęzią nerwu trójdzielnego jest nerw szczękowy, odpowiedzialny za odbiór doznań czuciowych ze środkowej części twarzy – policzków, górnej wargi oraz jamy nosowej. Trzecią zaś gałęzią nerwu trójdzielnego jest nerw żuchwowy, zajmujący się odbiorem bodźców czuciowych z okolic uszu, brody i dolnej wargi oraz zawiadywaniem czynnością mięśni żuchwy.

Nerwy czaszkowe: nerw odwodzący

Szóstym nerwem czaszkowym jest nerw odwodzący (ang. abducens nerve). Ciała jego komórek nerwowych znajdują się w jądrze odwodzącym, sam zaś ten nerw unerwia mięsień prosty boczny oka. Podobnie jak nerwy bloczkowy oraz okoruchowy, do okolicy gałki ocznej nerw odwodzący dociera poprzez szczelinę oczodołową górną. Jest on nerwem mieszanym, czuciowo-ruchowym.

Nerwy czaszkowe: nerw twarzowy

Nerw twarzowy (ang. facial nerve) to siódmy nerw czaszkowy, który rozpoczyna się w jądrach ślinowym górnym, twarzowym oraz w zwoju kolanka. Nerw ten jest również nerwem mieszanym, czuciowo-ruchowym i i unerwia różnych gruczoły (ślinianki podżuchwową i podjęzykową, ale i gruczoł łzowy). Nerw twarzowy odpowiada również za odbiór wrażeń czuciowych z okolicy małżowiny usznej oraz za odbieranie bodźców smakowych z przednich 2/3 języka. Siódmy nerw czaszkowy zaopatruje również większość mięśni twarzy.

Czytaj też: Budowa ucha: ucho wewnętrzne, zewnętrze i środkoweJęzyk: budowa i rola. choroby języka.

Nerwy czaszkowe: nerw przedsionkowo-ślimakowy

Ósmym nerwem czaszkowym jest nerw przedsionkowo-ślimakowy (ang. vestibulocochlear nerve). Ciała jego komórek nerwowych znajdują się w zwojach przedsionkowym oraz spiralnym. Jest on kolejnym nerwem czaszkowym o mieszanej, czuciowo-ruchowej funkcji. Odpowiedzialny jest za zmysł równowagi oraz za odbiór impulsów, które ostatecznie umożliwiają nam słyszenie.

Nerwy czaszkowe: nerw językowo-gardłowy

Nerw językowo-gardłowy (ang. glossopharyngeal nerve) jest dziewiątym nerwem czaszkowym. Swój początek ma on w kilku strukturach, którymi są: jądro ślinowe dolne, jądro dwuznaczne oraz dwa zwoje nerwu językowo-gardłowego: górny i dolny. Nerw językowo-gardłowy jest nerwem czuciowo-ruchowym i unerwia on śliniankę przyuszną oraz mięsień językowo-gardłowy. Oprócz tego odpowiada on za odbiór doznań czuciowych z tylnej 1/3 części języka i z okolicy ucha zewnętrznego.

Czytaj też: Ślinianki: gruczoły ślinowe: budowa, rola, choroby

Nerwy czaszkowe: nerw błędny

Dziesiątym nerwem czaszkowym jest nerw błędny (ang. vagus nerve). Pełni on wyjątkowo wiele różnych funkcji. Jego włókna rozciągają się zresztą od czaszki, aż po daleko od niej zlokalizowane części przewodu pokarmowego. Ciała komórek nerwowych nerwu błędnego umiejscowione są w jądrze grzbietowym i jądrze dwuznacznym oraz w zwojach górnym i dolnym nerwu błędnego. Odpowiada on za unerwienie mięśni gardła i krtani, oprócz tego nerw błędny zaopatruje również struktury przewodu pokarmowego w unerwienie współczulne. Wraz z nerwem językowo-gardłowym nerw błędny zajmuje się również odbiorem doznań czuciowych z ucha zewnętrznego. Jak można się już łatwo domyślić, nerw błędny – jak większość innych nerwów czaszkowych – zawiera zarówno czuciowe, jak i ruchowe włókna nerwowe.

Czytaj też: Gardło: budowa i funkcje. Najczęstsze choroby gardła. Krtań: budowa, funkcje i choroby krtaniUkład pokarmowy: budowa, rola, choroby

Nerwy czaszkowe: nerw dodatkowy

Nerw dodatkowy (ang. accessory nerve) jest jedenastym nerwem czaszkowym. Jest on w pewien sposób szczególny, ponieważ ciała jego komórek nerwowych znajdują się zarówno w jądrze dwuznacznym, jak i w rogach przednich pierwszych sześciu segmentów rdzenia kręgowego. Nerw dodatkowy jest nerwem mieszanym i odbiera on bodźce czuciowe, jak i zaopatruje ruchowo mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowy oraz czworoboczny.

Czytaj też: Rdzeń kręgowy: część ośrodkowego układu nerwowego

Nerwy czaszkowe: nerw podjęzykowy

Ostatnim, dwunastym nerwem czaszkowym jest nerw podjęzykowy (ang. hypoglossal nerve). Swój początek ma on w jądrze podjęzykowym i unerwia on mięśnie własne języka oraz jeszcze jeden mięsień – mięsień bródkowo-językowy.

Nerwy czaszkowe: przyczyny i objawy uszkodzenia

Potencjalnych przyczyn uszkodzenia nerwów czaszkowych wyróżnia się stosunkowo dużo. Zaburzenia czynności tychże struktur mogą bowiem być spowodowane zarówno przerwaniem ich ciągłości, jak i uciskiem włókna nerwowego czy uszkodzeniem jąder, w których znajdują się ciała komórek nerwowych któregoś z nerwów czaszkowych.

Wśród schorzeń, w których przebiegu dochodzić może do uszkodzenia nerwów czaszkowych, wymienia się przede wszystkim:

• udar mózgu (zarówno niedokrwienny, jak i krwotoczny),
• stwardnienie rozsiane,
• urazy głowy,
• uszkodzenia jatrogenne (np. dokonane podczas jakiejś operacji neurochirurgicznej),
• stany zapalne,
• nowotwory ośrodkowego układu nerwowego.

Objawy uszkodzenia nerwów czaszkowych uzależnione są z kolei od tego, jaki dokładnie nerw zostanie objęty procesem patologicznym. Przykładowo uszkodzenie nerwu wzrokowego może skutkować zaburzeniami widzenia (w tym nawet i ślepotą), uszkodzenie nerwu trójdzielnego może prowadzić do zbaczania żuchwy, a nerwu twarzowego do utraty mimiki twarzy czy utraty smaku z przedniej części języka.

Nerwy czaszkowe: badania

Badanie nerwów czaszkowych stanowi jeden z elementów badania neurologicznego. Podczas niego po kolei oceniana jest czynność poszczególnych nerwów czaszkowych:

• nerw węchowy bada się poprzez poproszenie pacjenta o nazwanie różnych zapachów,
• nerw wzrokowy ocenia się sprawdzając czy pacjent w ogóle widzi oraz jakie jest jego pole widzenia,
• nerwy: okoruchowy, bloczkowy i odwodzący można zbadać w trakcie oceny ruchów gałek ocznych,
• badanie nerwu trójdzielnego polega na ocenie ruchomości żuchwy oraz czucia z poszczególnych rejonów twarzy,
• nerw twarzowy ocenia się poprzez ocenę czucia smaku w przedniej części języka oraz poproszenie badanego o zmarszczenie czoła,
• nerw przedsionkowo-ślimakowy bada się poprzez ocenę słuchu,
• nerw językowo-gardłowy badania się oceniając położenie w gardle języczka,
• o dysfunkcji nerwu błędnego świadczyć mogą zaburzenia artykulacji mowy,
• nerw dodatkowy bada się prosząc pacjenta o wzruszenie ramionami,
• a ocena czynności nerwu podjęzykowego dokonywana jest natomiast po poproszeniu pacjenta o wykonanie językiem różnych ruchów.