Nerw błędny

Nerw błędny to nazwa dziesiątego nerwu czaszkowego, która wzięła się najprawdopodobniej z tego, jak przebiega ta struktura – nerw błędny rozciąga się bowiem od czaszki aż do głębokich rejonów jamy brzusznej, oddając przy tym odgałęzienia do wielu struktur organizmu. Jaką rolę pełni nerw błędny?

Spis treści

1. Nerw błędny: budowa
2. Nerw błędny: funkcje
3. Nerw błędny: przyczyny i objawy uszkodzenia
4. Nerw błędny: omdlenia wazowagalne
5. Nerw błędny: stymulacja nerwu w celach leczniczych
6. Nerw błędny: wagotomia

Nerw błędny to dziesiąty wśród dwunastu par nerwów czaszkowych. Spośród wszystkich nerwów czaszkowych to właśnie nerw X jest najdłuższy i posiada największą liczbę funkcji. Nerw błędny przewodzi zarówno bodźce dośrodkowe (aferentne, czuciowe) do ośrodkowego układu nerwowego, jak i odśrodkowe (eferentne, ruchowe). Oprócz tego w obrębie tego nerwu biegną także włókna przywspółczulne należące do autonomicznego układu nerwowego.

Nerw błędny dostarcza bodźce czuciowe do mózgu, prowadzi włókna efektorowe do mięśni, ale i posiada włókna należące do układu autonomicznego. Jest to nerw dość ciekawy – np. przez jego nadmierną czynność dochodzić może do omdleń. Istnieją również zabiegi lecznicze, które przeprowadzane są w obrębie tego nerwu – efekty można uzyskać zarówno dzięki jego przecięciu, jak i poprzez stymulowanie nerwu błędnego.

Nerw błędny: budowa

Włókna każdego nerwu czaszkowego mają swój początek w pniu mózgu. W przypadku nerwu błędnego jego jądra i zwoje zlokalizowane są w obrębie rdzenia przedłużonego i są nimi:

• jądro dwuznaczne, z którego pochodzą włókna ruchowe
• jądro grzbietowe, w którym swój początek mają włókna przywspółczulne
• zwój górny i dolny, z których rozpoczynają się włókna czuciowe

Z wnętrza czaszki nerw błędny wydostaje się przez otwór żyły szyjnej wewnętrznej. Następnie przebiega on ku dołowi ciała w tzw. pęczku naczyniowo-nerwowym (wraz z tętnicą szyjną wspólną i żyłą szyjną wewnętrzną). Nerw błędny dociera w końcu do śródpiersia i dalej biegnie w sąsiedztwie przełyku. Kieruje się następnie on dalej ku dołowi, przechodząc – przez rozwór przełykowy przepony – do wnętrza jamy brzusznej. Tam nerw błędny tworzy dwa pnie, określane jako pień błędny przedni i pień błędny tylny.Nerw błędny na całym swoim przebiegu oddaje następujące gałęzie:

• oponową
• uszną
• gardłowe (tworzące razem z gałęziami nerwu językowo-gardłowego tzw. splot gardłowy)
• nerw krtaniowy górny
• do zatoki szyjnej
• sercowe (szyjne i piersiowe)
• nerw krtaniowy wsteczny (przechodzący ostatecznie w nerw krtaniowy dolny)
• tchawicze
• oskrzelowe
• przełykowe
• śródpiersiowe
• osierdziowe
• wątrobowe
• żołądkowe
• trzewne (do splotu trzewnego)

Nerw błędny: funkcje

Patrząc na to, jak wiele gałęzi oddaje nerw błędny, wyraźnie widoczny staje się szeroki zakres pełnionych przez tę strukturę funkcji. Nerw błędny odpowiada bowiem za:

• unerwienie opon tylnej części czaszki
• odbiór bodźców czuciowych z zakresu części małżowiny usznej, przewodu słuchowego zewnętrznego i błony bębenkowej
• unerwienie podniebienia miękkiego i gardła
• zawiadywanie czynnością ruchową wielu mięśni (takich jak mięsień pierścienno-tarczowy, dźwigacz podniebienia miękkiego, podniebienno-gardłowy oraz mięsień podniebienno-językowy, mięśnie krtani), przez co nerw ten bierze udział zarówno w kontrolowaniu przełykania pokarmów, jak i w procesie powstawania mowy
• przewodzenie bodźców z zakresu przywspółczulnego układu autonomicznego (nerw błędny kontroluje czynność serca, czynność przewodu pokarmowego, wpływa również na pocenie się i zawiaduje czynnością układu przywspółczulnego w obrębie układu oddechowego)

Nerw błędny zaangażowany jest też w czynności odruchowe. Do odruchów, które powstają za jego udziałem, zaliczane są odruch wymiotny i kaszlowy.

Nerw błędny: przyczyny i objawy uszkodzenia

Doprowadzić do zaburzeń czynności nerwu błędnego mogą uszkodzenia tych ośrodków, z których biorą początek włókna tego nerwu, jak i uszkodzenie samych jego włókien już poza jamą czaszki. Dochodzić do tego może na skutek uszkodzenia pnia mózgu (np. w związku z urazem czy niedokrwieniem), jak i wskutek głębokich ran dokonanych w obrębie szyi. Objawami uszkodzeniami nerwu błędnego w takich sytuacjach mogą być:

• opadnięcie podniebienia miękkiego
• zbaczanie języczka w stronę przeciwną do uszkodzenia
• zaburzenia artykulacji mowy związane z porażeniem czynności mięśni krtani

Wyróżnia się również zespoły, w przebiegu których jednym z problemów jest właśnie porażenie nerwu błędnego. Przykładami takich jednostek są:

• porażenie opuszkowe (gdzie, poza porażeniem nerwu X, występują również porażenie nerwu IX i XII),
• porażenie rzekomoopuszkowe (w którym poza zaburzenia dotyczącymi nerwu X istnieją też patologie dotyczące nerwów czaszkowych V, VII, IX i XII),
• zespół Wallenberga (z towarzyszącym porażeniem nerwów V i IX oraz z zespołem Hornera).

Nerw błędny: omdlenia wazowagalne

Jak wspomniano już przy omawianiu jego funkcji, nerw błędny wpływa na czynność serca. Ogólnie działanie tej struktury na serce bazuje na spowalnianiu jego czynności – jako składowa układu przywspółczulnego nerw błędny działa antagonistycznie, w stosunku co do przyśpieszającego czynność serca, układu współczulnego. W prawidłowych warunkach istnieje równowaga pomiędzy tymi dwoma częściami układu autonomicznego, w pewnych sytuacjach dochodzi jednak do przewagi jednej z nich – tak jest w przypadku omdleń wazowagalnych spowodowanych nadmierną aktywnością nerwu błędnego.Podrażnienie nerwu błędnego może wystąpić na skutek np. zjedzenia obfitego posiłku, przeżywania silnych emocji czy też zobaczenia krwi. Dość częstą przyczyną omdleń wazowagalnych jest szybkie przyjęcie pionowej postawy ciała (szczególnie, jeżeli czyn ten poprzedzało znajdowanie się w pozycji leżącej). Czasami nerw błędny jest pobudzony tak bardzo, że doprowadza to do wyjątkowo znacznego spowolnienia czynności serca – może dochodzić nawet do tymczasowej asystolii (zatrzymania pracy serca). Omdlenie występuje w tym przypadku przez to, że obniża się ciśnienie tętnicze krwi, a za tym idzie zmniejszenie przepływu krwi przez ośrodkowy układ nerwowy. Po omdleniu wazowagalnym pacjenci zazwyczaj szybko dochodzą do siebie – najczęściej dochodzi do tego w ciągu minuty po omdleniu. Każdy przypadek omdlenia powinien jednak zostać skonsultowany z lekarzem, ponieważ istnieje konieczność wykluczenia wszelkich innych, potencjalnych przyczyn omdlenia.

Nerw błędny: stymulacja nerwu w celach leczniczych

Pobudzanie impulsami elektrycznymi nerwu błędnego znajduje zastosowanie w medycynie już od stosunkowo długiego czasu – pierwsze tego rodzaju procedury zaczęto wykonywać w 1997 roku. Dokładny mechanizm działania stymulacji nie jest do końca jasny, jako potencjalny upatruje się m.in. zachodzące po stymulacji zmiany dotyczące wydzielania neuroprzekaźników. Obecnie stymulacja nerwu błędnego służy leczeniu ciężkich postaci padaczki oraz lekoopornych depresji. Stale podejmowane są jednak badania dotyczące innych możliwości zastosowania stymulacji nerwu błędnego, jako ich przykłady można podać próby zastosowania tej techniki w leczeniu choroby Alzheimera, szumów usznych czy w terapii różnego rodzaju zaburzeń lękowych.Stymulacja nerwu błędnego potencjalnie może również służyć leczeniu przewlekłych schorzeń o charakterze zapalnym, takich jak np. reumatoidalne zapalenie stawów czy zapalne choroby jelit. Okazuje się bowiem, że za pośrednictwem dziesiątego nerwu czaszkowego dochodzić może do zmniejszania produkcji w organizmie czynników prozapalnych, takich jak TNF (tumor necrosis factor, czynnik martwicy nowotworu). Stymulacja nerwu błędnego mogłaby więc być alternatywą dla pacjentów – obecnie do zmniejszania ilości substancji prozapalnych stosuje się neutralizujące je przeciwciała, w przyszłości może będzie możliwe zastąpienie takiej terapii wszczepianiem pacjentom stymulatorów nerwu błędnego. Wszystko pozostają kwestią badań, które wciąż są prowadzone, istotne są także wyniki tych badań – a te są wyjątkowo obiecujące. Według doniesień pochodzących z 2016 roku, zastosowanie stymulacji nerwu błędnego może doprowadzać u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów do zmniejszania się u nich poziomów laboratoryjnych wykładników tej choroby.

Nerw błędny: wagotomia

Nie tylko stymulacja nerwu błędnego może być wykorzystywana w leczeniu różnych schorzeń – zastosowanie znajduje również przecinanie włókien tego nerwu, czyli zabieg wagotomii. W przeszłości wagotomia znajdowała szersze wykorzystanie, obecnie wykorzystywana jest ona raczej dopiero wtedy, kiedy inne metody zawiodą. Taka sytuacja związana jest z tym, że chorobę wrzodową – która była zasadniczym wskazaniem do wykonywania wagotomii – obecnie z powodzeniem udaje się leczyć farmakologicznie. Współcześnie wagotomia przeprowadzana jest głównie wtedy, kiedy stosowanie antybiotykoterapii i inhibitorów pompy protonowej nie pozwala uzyskać zadowalającego efektu leczenia choroby wrzodowej. Przez to, że nerw błędny przewodzi informacje z ośrodków związanych z odczuwaniem głodu i sytości, podejmowane były też próby przecinania jego włókien u pacjentów cierpiących na otyłość. Obecnie – ze względu na niejednoznaczne wyniki badań dotyczących tej procedury – wagotomia nie jest rutynowo stosowana jako zabiegowa metoda leczenia otyłości.