Ból – rodzaje bólu i metody walki z bólem

Ból ostrzega, kiedy coś złego dzieje się w organizmie, ale gdy trwa zbyt długo, rozregulowuje organizm, zmniejsza odporność, wywołuje depresję. Dlatego ból przewlekły uznano za chorobę, którą trzeba leczyć. Niemal jedna trzecia Polaków wymaga fachowej pomocy w jego zwalczaniu, której udzielić mogą poradnie leczenia bólu. Gdzie ich szukać?

Ból, jak niechciany cień, towarzyszy nam od chwili urodzenia aż do śmierci. Co dziesiąta osoba zmaga się z migreną, co czwarta co dzień odczuwa bóle kręgosłupa. U 50-80 procent pacjentów nawet ból przewlekły nie jest w ogóle leczony lub jest leczony nieprawidłowo. Z powodu bólu cierpi około 50 procent chorych na nowotwór.

Pacjent cierpi, bo "nic innego mu nie pozostaje". Uważa się przecież, że cierpienie uszlachetnia, a dowcipnisie mówią, że "gdy 40-latek budzi się rano i nic go nie boli, to znaczy, że nie żyje". Tymczasem medycyna zna sposoby, które doskonale radzą sobie z bólem niezależnie od tego, jakie jest jego pochodzenie. Dlatego nie wolno godzić się na cierpienie.

Jeśli lekarz działa opieszale albo usiłuje ci wmówić, że do bólu musisz się przyzwyczaić, nie gódź się z tym. Zgodnie z zaleceniem Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ból przewlekły, jak każdą chorobę, powinno się jak najszybciej leczyć. Wtedy są największe szanse, że uda się go pokonać prostymi metodami.

Spis treści

1. Ból - rodzaje bólu
2. Mechanizm odczuwania bólu
3. Przewlekły ból
4. Wytrzymałość na ból
5. Leki przeciwbólowe - metoda walki z bólem
6. Alternatywne metody leczenia bólu

Ból - rodzaje bólu

Ból jest naszym sprzymierzeńcem tylko wtedy, gdy sygnalizuje niebezpieczeństwo (ostrzega przed poparzeniem, jeśli zbliżymy rękę do ognia), informuje o chorobie (zapalenie wyrostka, kolka wątrobowa, zawał). Jeśli cierpienie trwa zbyt długo, jest przyczyną rozkojarzenia, bezsenności, chronicznego zmęczenia, rozbicia, a nawet depresji.

Ból ostry, czyli taki, który trwa krótko i mija wraz z wywołującą go chorobą, jest pożyteczny i dla nas, i dla lekarza, ponieważ zmusza do szukania jego przyczyny i specjalistycznej pomocy. Gdy boli ząb, idziemy do dentysty, gdy ucho – do laryngologa. Skąd byśmy wiedzieli o zapaleniu wyrostka, gdyby nie ból? Ostry ból ustępuje po wyleczeniu choroby. Jeśli tak się nie stanie, wtedy z dobrodzieja przeobraża się we wroga.

Ból przewlekły (chroniczny) to ból, który utrzymuje się ponad 3 miesiące. Może towarzyszyć wielu schorzeniom – zmianom zwyrodnieniowym stawów, chorobom reumatycznym, migrenie, neuralgiom, choć najczęściej kojarzymy go z nowotworem. Nie musi dokuczać bez przerwy. Czasem pojawia się codziennie na kilka godzin lub występuje kilka razy w tygodniu czy miesiącu. Zawsze pogarsza jakość życia.

Mechanizm odczuwania bólu

Najczęściej mamy do czynienia z tzw. bólem receptorowym, który powstaje w wyniku podrażnienia (na skutek urazu, a następnie powstającego wokół miejsca urazu stanu zapalnego) rozsianych po naszych tkankach receptorów bólowych. Impuls nerwowy z takiego receptora przesyłany jest dalej za pośrednictwem nerwów przewodzących do rdzenia kręgowego i kory mózgowej, gdzie następuje percepcja (odbieranie) bólu.

W mechanizmie tym ogromną rolę odgrywają liczne substancje (m.in. prostaglandyny), które są wytwarzane w miejscu urazu i obniżając próg pobudliwości receptorów bólowych, wzmacniają impuls, powodując nasilenie odczuwania bólu. Tak boli kolano, gdy się uderzymy, gardło, gdy złapiemy infekcje.

Około 1 procent wszystkich zespołów bólowych stanowi ból neuropatyczny (bóle korzonkowe, bóle fantomowe po amputacji nogi lub ręki, neuralgia popółpaścowa, neuropatia cukrzycowa). Ból nie informuje wówczas o tym, że chorują tkanki, ale że jest uszkodzony nasz układ nerwowy. Najczęściej odczuwamy go jako pieczenie lub palenie.

Ze względu na skomplikowany mechanizm powstawania ból neuropatyczny jest bardzo trudny do leczenia – udaje się to tylko u ok. 60 proc. chorych. Ból receptorowy można pokonać niemal w 100 proc.

Przewlekły ból

Zwalczać trzeba każdy ból. Gdy jest ostry, leczymy jego przyczynę, a ból tylko uśmierzamy. W przypadku bólu przewlekłego, który jest chorobą samą w sobie (stracił funkcję ostrzegawczo-obronną), trzeba walczyć zarówno z przyczyną, jak i samym bólem.

Dlaczego to takie ważne? Bo długo utrzymujący się ból rujnuje cały organizm. Prowadzi do przewlekłego stresu, który zaburza pracę wszystkich układów. Osoby nękane chronicznym bólem cierpią na bezsenność, nie mają apetytu, są rozdrażnione lub apatyczne.

Z czasem dochodzi do zmian w układzie nerwowym, wypaczeń w psychice. Nie możemy na niczym poza bólem skupić swoich myśli, nie chce nam się rozmawiać ani pracować. Cierpiący z bólu tracą radość życia, zamykają się w sobie albo staja się agresywni.

Wytrzymałość na ból

Taki sam bodziec u jednej osoby może wywołać silny ból, a na innej nie robi wrażenia. Ból jest złożonym zjawiskiem nie tylko czuciowym, ale też emocjonalnym. Zależy od indywidualnego progu bólu (najniższy poziom intensywności bodźca uznanego za bolesny), tolerancji na ból (górna granica intensywności bólu), wrażliwości na ból (skala natężenia wyznaczona między progiem bólu a jego tolerancją), wcześniejszych doświadczeń w tym zakresie (czy ból powtarzał się często) oraz nastroju, pogody, pory dnia.

Osoba zestresowana każdy ból odczuwa silniej. Czasami bardziej boli w nocy. Wpływ na intensywność odczuwania bólu mają również hormony: testosteron i progesteron - ich wysoki poziom ułatwia znoszenie dolegliwości.

Natężenie bólu można zmierzyć. W tym celu najczęściej stosuje się 11-stopniową skalę numeryczną (NRS), od 0 do 10. Chory zaznacza na niej punkt, który wyraża jego ból, licząc od zera (nie boli) do 10 (ból jest nie do zniesienia). Jest to bardzo użyteczne – pozwala dobrać leczenie odpowiednie do odczuwanego bólu oraz kontrolować jego skuteczność.

Prof. Jacek Łuczak, honorowy prezes Polskiego Towarzystwa Opieki Paliatywnej twierdzi, że ból – obok temperatury, ciśnienia, tętna i częstości oddechów – jest piątym parametrem życiowym i powinien być wpisywany do szpitalnej karty chorobowej pacjenta.

Jeśli chory przez 2-3 dni ocenia swój ból powyżej "5", powinien powiedzieć o tym anestezjologowi (w Polsce nie ma jeszcze specjalizacji algezjologa, czyli lekarza zajmującego się leczeniem bólu) i żądać pomocy.

Leki przeciwbólowe - metoda walki z bólem

Chociaż z bólem można walczyć na różne sposoby, dominującą metodą jest farmakologia. Najczęściej tabletek przeciwbólowych dokonujemy sami, nie radząc się lekarza, choć nie zawsze zdajemy sobie sprawę ze skutków ubocznych ich nadużywania. Krwawienie z przewodu pokarmowego, niewydolność nerek, niewydolność wątroby, dolegliwości ze strony układu krążenia – tak może skończyć się przedawkowanie popularnych preparatów. Tymczasem żeby lek był skuteczny i bezpieczny, trzeba dobrać go indywidualnie. Bo to, co pomogło sąsiadce, nam może zaszkodzić.

Wybierając leki o działaniu przeciwbólowym, lekarz posługuje się 3-stopniową drabiną analgetyczną (początkowo tę metodę wykorzystywano tylko przy bólach nowotworowych). Chodzi o podawanie odpowiedniego leku we właściwej dawce i w odpowiednim czasie – w rezultacie uzyskanie jak najlepszego efektu przy zminimalizowaniu działań ubocznych (np. senność czy zaparcia). Dawka i forma leku (krople, tabletka, plaster) dobierane są indywidualnie.

• Przy bólu łagodnym (NRS 1-4) stosuje się paracetamol i niesteroidowe leki przeciwzapalne. Działają one przeciwbólowo i przeciwzapalnie, m.in. zmniejszając produkcję prostaglandyn, które odpowiadają za uwrażliwienie naszych receptorów bólowych.
• W bólu umiarkowanym (NRS 5-6) podaje się słabe opioidy (np. kodeina, DHC, tramadol).
• W bólu silnym (NRS 7-10) silne opioidy (np. morfina, fentanyl, buprenorfina, metadon, oksykodon). Działają na ośrodkowy układ nerwowy (mózg i rdzeń kręgowy).

Dobre efekty przynosi łączenie ze sobą leków o różnych mechanizmach działania – można wtedy wykorzystać synergizm ich działania (podając mniejsze dawki każdego leku, w sumie osiąga się lepszy efekt terapeutyczny niż każdego z nich osobno).

Dostępne są również preparaty gotowe, które są połączeniem leków, np. paracetamolu z tramadolem albo kodeiną. Często wykorzystuje się też różne leki wspomagające (np. leki przeciwdepresyjne, leki przeciwdrgawkowe, leki rozkurczowe, steroidy, leki przeciwwymiotne itd.).

Mit zrównujący morfinę (stosowaną w przewlekłej terapii przeciwbólowej w chorobie nowotworowej) z narkotykiem pokutuje nawet wśród lekarzy. Dlatego niepotrzebnie skazują ciężko chorych na dodatkowe cierpienia. Tymczasem, jak wykazały amerykańskie doświadczenia przeprowadzone na 12 tys. chorych, po stosowaniu morfiny tylko 4 osoby z tej grupy uzależniły się od niej.

W Polsce po lek ten sięga się w ostateczności. A morfina, podawana we właściwych dawkach pod okiem doświadczonego anestezjologa, przynosi ulgę w cierpieniu i – jak widać – niesłychanie rzadko uzależnia. Lekarze dostają do swej dyspozycji coraz to nowocześniejsze preparaty z morfiną.

Alternatywne metody leczenia bólu

Leczenie farmakologiczne mogą wspomóc inwazyjne metody leczenia, takie jak termolezja czy blokady (neurolizy). Wskazania do tych zabiegów ma 15-20 procent chorych cierpiących na ból przewlekły.

Termolezja to wyłączenie na pewien czas za pomocą prądu elektrycznego nerwu przewodzącego ból. Przynosi dobre efekty np. w neuralgii nerwu trójdzielnego i niektórych bólach kręgosłupa. Blokady służą do krótkiego (jeśli zastosuje się leki znieczulające miejscowo) lub kilkumiesięcznego (w przypadku tzw. środków neurolitycznych) wyłączenia przewodnictwa nerwowego. Sprawdzają się np. w bólu w narządzie ruchu, po półpaścu, raku trzustki.

Czasem leczenie wspomaga fizykoterapia. Poprawia ukrwienie, zmniejsza napięcie mięśni, łagodzi ból towarzyszący chorobie zwyrodnieniowej. W bólach mięśniowo-stawowych ulgę przynoszą ćwiczenia relaksujące, rozciągające, rozluźniające oraz wzmacniające gorset mięśniowy. Zabiegi i ćwiczenia muszą być dobrane przez lekarza.

Niektórzy uciekają się do medycyny niekonwencjonalnej, np. akupunktury, ziołolecznictwa.

Niezwykle pomocna jest psychoterapia.

Czasem trzeba wykonać operację – np. wymienić chory, zniszczony staw lub zlikwidować dyskopatię.

W niektórych przypadkach dokonuje się przecięcia szlaków przewodzenia bólu lub zniszczenia wybranych struktur mózgu.

Czytaj też: Zespoły bólowe: przyczyny, rodzaje, objawy, leczenie

Jak leczyć i uśmierzać ból? Jak pomóc osobom cierpiącym? Odpowiedź znajdziesz w poniższym filmie!

miesięcznik "Zdrowie"