Salbutamol - działanie, zastosowanie, dawkowanie

Salbutamol należy do grupy leków pobudzających receptor Beta-2. Leki te są wykorzystywane głównie w leczeniu chorób układu oddechowego, natomiast zdarzają się przypadki użycia beta-2-mimetyków w ginekologii i położnictwie.

Spis treści

1. Działanie salbutamolu
2. Wskazania do stosowania salbutamolu
3. Dawkowanie salbutamolu
4. Przeciwwskazania do stosowania salbutamolu
5. Środki ostrożności i interakcje
6. Salbutamol a ciąża i karmienie piersią
7. Działania niepożądane salbutamolu

Działanie salbutamolu

Salbutamol jest substancją pobudzającą receptory beta-adrenergiczne a dokładnie jest to selektywny agonista receptora beta-2. Większość tych receptorów występuje w układzie oddechowym stąd jego szerokie zastosowanie w pulmonologii.

Receptory te w drogach oddechowych znajdują się między innymi na powierzchni:

• komórek nabłonka,
• komórek mięśni gładkich,
• komórek tucznych,
• komórek śródbłonka,
• pneumocytów typu II,
• gruczołów podśluzowych,
• komórek zwojów cholinergicznych.

Ich pobudzenie wywołuje wielokierunkową reakcję, która pozwala choremu na ustabilizowanie oddechu. Działanie agonistyczne salbutamolu na receptory beta-2 powoduje:

• rozkurcz oskrzeli centralnych oraz obwodowych,
• nasilenie transportu jonowego w obrębie nabłonka,
• wydzielanie przez komórki nabłonka czynnika rozkurczowego oskrzela,
• komórki śluzowe zwiększają swoją czynność wydzielniczą,
• następuje przyspieszenie ruchu rzęskowego, w wyniku tych reakcji oskrzela zostają szybciej i skuteczniej oczyszczane,
• naczynia krwionośne w obrębie oskrzeli rozszerzają się,
• nabłonek staje się mniej przepuszczalny, co ogranicza przesiąkanie osocza w płucach.

Wszystkie wymienione wyżej reakcje dają choremu ulgę podczas ataku duszności.

Salbutamol zalicza się do beta-2-mimetyków krótko działających. Wynika to z charakteru hydrofilowego jego cząsteczki. Lek ten przechodzi bezpośrednio z wodnej przestrzeni zewnątrzkomórkowej do rdzenia receptora beta-2-adrenergicznego. Dzięki temu działanie salbutamolu obserwuje się już po kilku minutach.

Lek osiąga maksymalne działanie po ok. 30 minutach, a całość działania salbutamolu rozciąga się do ok. 4 godzin. Po upływie tego czasu wiązanie jonowe pomiędzy cząsteczką leku a miejscem aktywnym receptora zostaje zerwane i substancja zostaje usunięta z komórki na drodze dyfuzji.

Leki z tej grupy mogą być stosowane jako dodatek do terapii glikokortykosteroidami (obserwuje się takie postępowanie w przypadku terapii astmy) lub jako leki stosowane przewlekle. Najbardziej pożądaną ich formą są:

• zawiesina w aerozolu inhalacyjnym,
• proszek do inhalacji lub roztwór do nebulizacji, czyli tzw. wziewy.

Poprzez takie podanie leku zmniejszane jest ryzyko wystąpienia ogólnoustrojowych działań niepożądanych, lek szybko dociera do pożądanego miejsca działania oraz osiąga w tym miejscu duże stężenie bez ryzyka wcześniejszego metabolizmu wątrobowego lub słabego stopnia absorbcji z przewodzie pokarmowym.

W omawianej grupie leków lekarze obserwują zjawisko tzw. tachyfilaksji. Sytuacja ta przypomina nieco zjawisko tolerancji, jednak tutaj zmniejszenie skuteczności leku poprzez spadek efektywności jest spowodowane wyczerpaniem mediatorów w błonie presynaptycznej neuronów. Najczęściej dzieje się tak kiedy pacjent usiłuje podać wiele dawek w krótkim odstępie czasu.

Pierwsza dawka wywołuje efekt ponieważ neuroprzekaźniki, które są pobudzane przez mechanizm działania leku w układzie nerwowym są wyrzucane do szczeliny synaptycznej i przekazywane dalej na kolejny neuron.

Kolejne dawki powodują wyczerpanie zapasu neuroprzekaźników w synapsie, przez co efekt podanej dawki jest coraz mniejszy. I tu w przeciwieństwie do zjawiska tolerancji zwiększenie dawki nie spowoduje ponownego działania leku.

Pożądany efekt terapeutyczny zostanie osiągnięty po pewnym czasie, w którym nastąpi synteza nowych neuroprzekaźników. Zauważono, że u astmatyków „szybki początek tolerancji” na beta-2-mimetyki jest uwarunkowany genetycznie.

U niektórych pacjentów regularne stosowanie krótko działających beta-2-mimetyków prowadzi do spadku odpowiedzi w postaci rozszerzenia oskrzeli. W tej sytuacji pacjent nie powinien sam decydować o zwiększeniu dawki leku, a natychmiast zgłosić się do lekarza prowadzącego.

Wskazania do stosowania salbutamolu

Leczenie objawowe odwracalnej obturacji oskrzeli w przebiegu astmy oskrzelowej i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP). Salbutamol może być stosowany w leczeniu przewlekłego zapalenia oskrzeli i rozedmy płuc.

W astmie oskrzelowej krótko działające beta-2-mimetyki (SABA) podawane są głównie w celu przerwania ataku astmy w najmniejszej skutecznej dawce. Do zaostrzenia astmy dochodzi w wyniku nieefektywnego leczenia lub narażenia pacjenta na czynnik wyzwalający.

W trakcie napadu astmy dochodzi do trudności z oddychaniem, pacjent staje się zdenerwowany, może nawet wpaść w panikę. Chory często opiera się o różne przedmioty, aby ułatwić sobie oddychanie.

Często pacjent nie jest w stanie wypowiedzieć pełnego zdania na wydechu lub nawet jednego wyrazu, dlatego bardzo ważnym jest, aby środowisko w którym przebywa pacjent wiedziało jak mu pomóc w przypadku ataku jeśli pacjent sam nie jest w stanie odpowiednio zareagować. Pacjent powinien mieć także przy sobie informację o tym, iż cierpi na astmę.

W przeciwieństwie do leczenia astmy leczenie POChP przewiduje przewlekłe stosowanie beta-2-mimetyków. Stała terapia lekami rozszerzającymi oskrzela ma na celu zmniejszenia prawdopodobieństwa zaostrzeń tej progresywnej choroby. Nie zaleca się przerywania terapii nawet jeśli pacjent odczuwa dużą poprawę po podanych lekach.

Terapia chorych z kategorii A (o niskim ryzyku zaostrzenia oraz łagodnymi objawami choroby) przewiduje stosowanie wziewnych krótko działających beta-2-mimetyków głównie w wypadku duszności, natomiast w bardziej zaawansowanych postaciach POChP leki rozszerzające oskrzela są stosowane regularnie zarówno krótkodziałające jak i długodziałające formy.

Pomimo, że salbutamol wykazuje działanie rozkurczające także na mięśnie macicy co może być wykorzystywane w przerwaniu akcji porodowej podczas przedwczesnego porodu, nie jest to lek z wyboru. Lekami częściej stosowanymi w tej sytuacji są nifedypina i atosiban.

Dawkowanie salbutamolu

Zawiesina w postaci aerozolu inhalacyjnego:

Dawkowanie zwykle ustalane jest indywidualnie z pacjentem przez lekarza pulmonologa, który bierze pod uwagę stan zaawansowania choroby.

Dorośli i dzieci powyżej 12. roku życia w celu złagodzenia napadów duszności zwykle przyjmują 1-2 inhalacji. W przypadku tej grupy maksymalna dawka wynosi 8 inhalacji na dobę. Specjaliści przypominają, aby zastosować inhalację 10-15 minut przed czynnikiem wyzwalającym duszność w przypadku wysiłku fizycznego u astmatyka lub ekspozycją na alergen. U dzieci poniżej 12. roku życia zwykle stosowaną dawką w celu złagodzenia napadu duszności jest 1 inhalacja.

Nieprawidłowe stosowanie inhalatora może doprowadzić do zmniejszenia dawki, która dostaje się do układu oddechowego, przez co zmniejsza się efekt terapeutyczny leku. Lekarz lub pielęgniarka powinni poinstruować dokładnie pacjenta jak korzystać z inhalatora.

Jeśli podczas ataku duszności dziecko lub osoba starsza ma problem, aby prawidłowo użyć inhalatora, na rynku dostępne są komory inhalacyjne, które ułatwiają pacjentowi przyjęcie odpowiedniej dawki leku bez konieczności koordynacji wdechu z podaniem leku.

Mimo, że nebulizacje są obecnie alternatywą wobec podania leku przez komorę inhalacyjną, nie są one polecane rodzicom do leczenia przewlekłego dziecka. Znacznie lepiej sprawdzają się podczas leczenia napadu duszności, kiedy dziecku należy podać zwiększoną dawkę leku, a jest ono roztargnione i współpraca z nim może okazać się wyzwaniem dla opiekuna. 

Salbutamol w postaci roztworu do nebulizacji dawkuje się następująco: 2,5 mg salbutamolu od 3 do 4 razy na dobę w postaci nebulizacji ( takie dawkowanie dotyczy dorosłych i dzieci od 2 roku życia).

Salbutamol jest dostępny także w postaci tabletek oraz syropu. Formy doustne tego leku są mniej popularne, ponieważ nie działają tak szybko jak tzw. wziewy i powodują więcej działań niepożądanych. Tabletki można podawać dzieciom od 6. roku życia i dorosłym, natomiast syrop mogą przyjmować dzieci już od 2. roku życia.

Dawkowanie tabletek rozpoczyna się od 2 do 4 mg, maksymalnie od dwóch do czterech razy na dobę. W przypadku dzieci od 6. do 12. roku życia dawkowanie należy ograniczyć do 2 mg trzy do czterech razy na dobę.

W przypadku syropu dawkowanie jest następujące:

• dzieci od 2. do 6. roku życia : 2,5 do 5 ml syropu trzy do czterech razy na dobę,
• dzieci w wieku od 6 do 12 lat : 5 ml syropu trzy do czterech razy na dobę,
• dorośli i młodzież powyżej 12. roku życia : 10 ml syropu trzy do czterech razy na dobę.

Salbutamol występuje także w postaci roztworu do wstrzykiwań, który może być podawany podskórnie, domięśniowo lub dożylnie.

Przeciwwskazania do stosowania salbutamolu

Leku nie mogą przyjmować osoby z nadwrażliwością na salbutamol lub na inne substancje pomocnicze występujące w danej formie leku. W karcie charakterystyki produktu leczniczego nadwrażliwość na aminy sympatykomimetyczne także jest wymieniana jako przeciwwskazanie do stosowania salbutamolu.

W żadnej formie salbutamol nie powinien być przyjmowany w celu zapobieżenia poronieniu zagrażającemu.

Zawał mięśnia sercowego także wymieniany jest jako przeciwwskazanie do stosowania opisywanego leku.

Środki ostrożności i interakcje

Literatura podkreśla, że stosowanie beta-2-mimetyków nie jest zalecane w monoterapii u pacjentów z ciężką i niestabilną astmą. Tacy pacjenci powinni przyjmować leki rozszerzające oskrzela jako dodatek do terapii glikokortykosterydami. Powinni być oni pod stałą kontrolą lekarza prowadzącego i regularnie badać czynność płuc, ponieważ niekontrolowana astma może prowadzić do zgonu pacjenta podczas ciężkiego napadu duszności.

Bardzo ważną informacją dla lekarza jest sytuacja, w której pacjent musi zwiększyć ilość przyjmowanych dawek w celu osiągnięcia ulgi podczas duszności. Może to oznaczać, że pogorszyła się kontrola astmy i należy zweryfikować sposób leczenia opisywanego pacjenta.

Przyjmowanie leku powinno się odbyć dokładnie tak, jak wytłumaczył lekarz prowadzący podczas wizyty. Nie należy samodzielnie zmieniać dawkowania leku lub formy podania.

Jeśli u pacjenta nastąpi paradoksalny skurcz oskrzeli po podaniu beta-2-mimetyku, należy przerwać stosowanie leku i zastosować alternatywną metodę leczenia.

Nie powinno przyjmować się salbutamolu z propranololem, ponieważ wykazują one działanie odwrotne i może dojść do interakcji leków oraz zmniejszenia efektywności terapii.

U pacjentów z zaburzeniami metabolicznymi, takimi jak cukrzyca czy nadczynność tarczycy powinno się stosować lek ostrożnie. Salbutamol podwyższa poziom glikemii, co utrudnia kontrolę cukrzycy u pacjentów. Stosowane w politerapii z salbutamolem glikokortykosteroidy także wpływają negatywnie na glikemię pacjenta.

Lek należy podawać ostrożnie pacjentom ze współistniejącym guzem chromochłonnym nadnerczy, chorobami naczyń, w wyniku których dochodzi do zwężenia światła naczynia, a także z nadciśnieniem tętniczym.

W rzadkich przypadkach salbutamol może spowodować niedokrwienie mięśnia sercowego. Ryzyko dotyczy głównie pacjentów ze współistniejącymi chorobami serca i u pacjentów starszych. Jeśli osoba leczona poczuje nagły ucisk i ból w klatce piersiowej oraz duszność, powinna natychmiast zgłosić się do lekarza.

Leczenie beta-2-mimetykami rodzi ryzyko wystąpienia u pacjenta hipokaliemii, czyli obniżenia stężenia potasu w surowicy. Leki, które współtowarzyszą beta-2-mimetykom w politerapii, jak np. glikokortykosteroidy, także powodują spadek stężenia potasu w organizmie. Podczas terapii tymi lekami należy kontrolować na drodze badań laboratoryjnych poziom potasu w surowicy i w razie jego spadku należy rozważyć suplementację potasu u pacjenta.

Stosując salbutamol może dojść do rozwinięcia jaskry z wąskim kontem przesączania. U pacjentów z już zdiagnozowaną jaskrą lub jej podejrzeniem, należy zachować ostrożność i poinstruować pacjenta, aby chronił oko przed dostaniem się do niego przyjmowanego leku.

Nie należy stosować salbutamolu z inhibitorami monoaminooksydazy i trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi.

Salbutamol a ciąża i karmienie piersią

Podczas ciąży nie należy podawać pacjentce salbutamolu, o ile nie jest to bezwzględnie konieczne. Lek ten jest zaliczany do kategorii C bezpieczeństwa leków w ciąży. U zwierząt zaobserwowano, że podawania salbutamolu w dużych dawkach powoduje uszkodzenie płodu.

Kobiety karmiące piersią powinny odstawić dziecko od piersi podczas terapii salbutamolem. Nie udowodniono w badaniach, że lek ten działa negatywnie dla nowo narodzonego dziecka. Salbutamol może utrudniać prowadzenie pojazdów i obsługę maszyn ponieważ jego działania niepożądane obejmują drżenie mięśni np. dłoni oraz zawroty głowy.

Działania niepożądane salbutamolu

Do bardzo częstych działań niepożądanych należą drżenia mięśni szkieletowych.

Do częstych działań niepożądanych należą:

• bóle głowy,
• tachykardia,
• kołatanie serca,
• skurcze mięśni.

Rzadziej można spotkać się z:

• reakcją nadwrażliwości,
• hipokaliemią (gdzie terapia w połączeniu z innymi lekami zmniejszającymi stężenie potasu w osoczu zwiększa ryzyko wystąpienia hipokaliemii),
• nadpobudliwość,
• rozszerzenie obwodowych naczyń krwionośnych,
• sztywność mięśni,
• zaburzenia rytmu serca,
• choroba niedokrwienna serca.

Podczas przyjmowania leku w formie inhalacji może dojść do podrażnienia gardła i błony śluzowej jamy ustnej. Może także dojść do paradoksalnego skurczu oskrzeli który objawia się świstami bezpośrednio po przyjęciu leku.