Metotreksat - działanie, wskazania, przeciwwskazania

Metotreksat to organiczny związek chemiczny, należący do antagonistów kwasu foliowego, który znalazł zastosowanie jako lek cytostatyczny, czyli inaczej mówiąc lek przeciwnowotworowy. Stosuje się go też w leczeniu łuszczycy i chorób autoimmunologicznych.

Spis treści

1. Kiedy stosuje się metotreksat?
2. Jak można podawać metotreksat?
3. Czy można brać inne leki stosując metotreksat?
4. Kiedy nie stosować metotreksatu?
5. Kiedy zachować ostrożność w czasie leczenia metotreksatem?
6. Prowadzenie pojazdów i obsługiwanie maszyn, a metotreksat
7. Metotreksat, a ciąża i płodność
8. Skutki uboczne stosowania metotreksatu
9. Przygotowania do terapii metotreksatem
10. Metotreksat z jedzeniem, piciem i alkoholem
11. Przedawkowanie metatreksatu

Metotreksat, hamując szlaki metaboliczne, uniemożliwia syntezę zasad purynowych - są to niezbędne elementy do budowy DNA. Konsekwencją tego jest zaburzenie syntezy DNA, a także RNA oraz białek co prowadzi do zahamowania podziałów komórkowych i do apoptycznej śmierci komórki.

Apoptoza jest procesem naturalnym i koniecznym do prawidłowego funkcjonowania organizmu żywego, aby zachować równowagę komórki nie mogą żyć, ani zbyt krótko, ani zbyt długo.

Działanie metotreksatu dotyczy szczególnie komórek szybko dzielących się, jakimi są właśnie komórki nowotworowe.

Kiedy stosuje się metotreksat?

Metotreksat jest stosowany najczęściej w terapii chorób nowotworowych, ale także w leczeniu innych chorób takich jak łuszczyca czy niektóre z chorób autoimmunologicznych, które zasadzają się na zbyt szybkich, niekontrolowanych podziałach komórek.

Metotreksat jest najczęściej stosowany w chorobach nowotworowych takich jak:

• nabłoniak kosmówkowy
• nieziarniczy chłoniak złośliwy
• ostra białaczka szpikowa
• ostra białaczka limfatyczna
• nowotwory lite głowy i szyi
• rak jajnika
• rak sutka
• rak pęcherza
• rak jądra
• rak płuca

W znacznie mniejszych dawkach metotreksat znajduje zastosowanie także jako lek immunosupresyjny w leczeniu ciężkich postaci łuszczycy oraz w między innymi w reumatoidalnym zapaleniu stawów i zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa.

Jako lek immunosupresyjny jest zaliczany do LMPCh, tj. leków modyfikujących przebieg choroby. Wszystkie leki z tej grupy wykazują działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne, ingerując w naturalny, zwykle postępujący przebieg choroby. Innymi słowy, hamują postęp choroby, wydłużając czas remisji.

Jednak wszyscy ci, którzy liczą na natychmiastowy efekt leczenia, niestety muszą uzbroić się w cierpliwość - metotreksat zaczyna działać po ponad 2 miesiącach stosowania, a pełny efekt osiągany jest zazwyczaj po 3 miesiącach.

Jak można podawać metotreksat?

Nie zawsze możliwe, a czasem nawet niewskazane jest podanie doustne leku, zwłaszcza u pacjentów z chorobami układu pokarmowego. Dlatego też poza formą tabletki, metotreksat może być podany:

• podskórnie 
• domięśniowo 
• dotętniczo 
• dokanałowo (do płynu rdzeniowo-kręgowego) 
• dokomorowo przez zbiornik Ommaya (jest to gumowa gruszka połączona cewnikiem z przestrzenią podoponową mózgu; zazwyczaj zbiorniczek Ommaya wszczepia się poniżej granicy owłosionej skóry głowy)

Czy można brać inne leki stosując metotreksat?

Przed rozpoczęciem terapii metotreksatem należy powiedzieć lekarzowi o wszystkich lekach przyjmowanych obecnie lub ostatnio, również tych, które wydawane są bez recepty, lekach ziołowych lub innych preparatach pochodzenia naturalnego.

Szczególnie ważne jest poinformowanie lekarza o przyjmowaniu następujących leków:

• salicylany
• sulfonamidy
• antybiotyki (takie jak tetracyklina chloramfenikol, cyprofloksacyna, penicylina)
• barbiturany
• leki działające toksycznie na nerki i wątrobę
• leki wydalane przez nerki oraz żywe szczepionki
• leki zawierające kwas foliowy oraz preparaty witaminowe i doustne preparaty żelaza zawierające kwas foliowy
• leki modyfikujące przebieg choroby (takie jak sole złota, penicylamina, hydroksychlorochina, sulfasalazyna, azatiopryna, cyklosporyna)
• inhibitory pompy protonowej (np. omeprazol, pantoprazol)
• lewetyracetam
• niesteroidowe leki przeciwzapalne
• leki uspokajające
• doustne środki antykoncepcyjne

Leki te mogą wpływać na zaburzenia wchłaniania metotreksatu lub powodować wzrost jego stężenia w organizmie. To może prowadzić do tego, że albo lek będzie nieskuteczny, albo wręcz przeciwnie, jego stężenie będzie zbyt duże, a to zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia skutków ubocznych.

Kiedy nie stosować metotreksatu?

Nie zawsze (mimo medycznych wskazań) lek ten może być stosowany. Do głównych przeciwwskazań należą:

• uczulenie na substancję czynną lub którykolwiek z pozostałych składników leku
• zaburzenia czynności wątroby i nerek
• zaburzenia czynności układu krwiotwórczego (np. po wcześniejszej radioterapii lub chemioterapii)
• nadużywanie alkoholu
• zaburzenia układu odpornościowego
• zapalenie jamy ustnej i czynna choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy
• ciąża lub karmienie piersią

Kiedy zachować ostrożność w czasie leczenia metotreksatem?

Przed rozpoczęciem stosowania leku metotreksat, należy powiedzieć lekarzowi o wszystkich współistniejących chorobach oraz o wszelkich dolegliwościach, nawet jeśli pacjentowi wydają się one bez znaczenia. Ostrożność należy zachować np. w przypadku gdy:

• pacjent ma cukrzycę i jest leczony insuliną
• pacjent ma np. gruźlicę, zapalenie wątroby typu B lub C, półpasiec
• pacjent ma lub miał w przeszłości chorobę nerek lub wątroby
• pacjent ma zaburzenia czynności płuc lub kłopoty z oddychaniem
• pacjent ma znaczną nadwagę
• pacjent jest odwodniony lub ma zaburzenia, które mogą prowadzić do odwodnienia (wymioty, biegunka, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej)

Wszystkie te przypadki mogą znacząco wpływać na efektywność terapii, a pamiętać należy, że czasem od jej powodzenia zależy życie pacjenta.

Prowadzenie pojazdów i obsługiwanie maszyn, a metotreksat

Podczas stosowania metotreksatu mogą wystąpić działania niepożądane ze strony centralnego układu nerwowego, takie jak:

• uczucie zmęczenia
• zawroty głowy
• czasem nawet omdlenia

W niektórych przypadkach mogą one zaburzać zdolność prowadzenia pojazdów i obsługi maszyn. Jeśli pacjent odczuwa zmęczenie lub zawroty głowy, nie powinien prowadzić np. samochodu aż do momentu poprawy samopoczucia.

Metotreksat, a ciąża i płodność

Metotreksat jest niewskazany dla kobiet w ciąży. Jeżeli jednak z powodu choroby nowotworowej metotreksat jest stosowany w ciąży lub jeżeli pacjentka zajdzie w ciążę w czasie leczenia, może to stanowić ryzyko dla prawidłowego rozwoju płodu. Metotreksat niestety wykazuje działanie toksycznie na zarodek i powoduje wady płodu oraz może spowodować poronienie lub przedwczesny poród. Należy w takim przypadku ocenić korzyści z takiego leczenia.

Metotreksat na pewien czas zaburza także wytwarzanie plemników i komórek jajowych. Działanie to na szczęście przemija po przerwaniu terapii.

By uniknąć potencjalnego zagrożenia dla płodu, pacjenci powinni unikać poczęcia dziecka (zapłodnienia) w czasie przyjmowania metotreksatu i co najmniej przez 6 miesięcy po jego zakończeniu.

Skutki uboczne stosowania metotreksatu

Wbrew pozorom metotreksat powoduje mało objawów ubocznych. Zazwyczaj na początku leczenia u niektórych chorych pojawiają się po nim nudności, czasem wymioty. Najczęściej ustępują one po kilku tygodniach samoistnie lub po zwiększeniu dawki kwasu foliowego.

Jednak utrzymywanie się dolegliwości żołądkowo-jelitowych, które mogą doprowadzić do zagrażającego zdrowiu pacjenta odwodnienia wymaga zmiany preparatu doustnego na np. ten podawany podskórne, a jeśli i wówczas objawy nie ustępują, co zdarza się stosunkowo rzadko, zamienia się metotreksat na sulfasalazynę.

Najczęstsze objawy uboczne to zmiany we krwi. Zazwyczaj jest to obniżenie poziomu leukocytów lub limfocytów co osłabia organizm i sprzyja występowaniu infekcji. Dlatego tak ważne są regularne kontrole.

Należy natychmiast skontaktować się z lekarzem, jeśli wystąpią któreś z poniższych objawów:

• suchy, drażniący kaszel, spłycenie oddechu, duszność niezależna od wysiłku
• gorączka
• ból w klatce piersiowej
• niewyjaśnione krwawienie (w tym krwawe wymioty) lub powstawanie siniaków
• silne łuszczenie się skóry lub powstawanie bolesnych pęcherzy na skórze
• owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej
• czarne lub smoliste stolce
• trudna do opanowania biegunka
• ból lub trudności w oddawaniu moczu
• krew w moczu lub krew w kale
• zażółcenie skóry

Przygotowania do terapii metotreksatem

Przed rozpoczęciem leczenia lekarz może zalecić wykonanie zdjęcia rentgenowskiego klatki piersiowej, by sprawdzić stan płuc. Powinien również zlecić wykonanie badań krwi oraz sprawdzić czynność nerek i wątroby u pacjenta.

W takcie terapii również należy regularnie sprawdzać wszystkie te parametry, a w razie konieczności lekarz może zmienić dawkę leku lub zmienić go na inny. Pacjent pod żadnym pozorem nie powinien tego robić "na własną rękę".

Metotreksat z jedzeniem, piciem i alkoholem

Tabletki z metotreksatem należy przyjmować na czczo, popijając wodą.

Podczas leczenia należy unikać spożywania alkoholu, a także nadmiernej ilości kawy, napojów zawierających kofeinę i nadmiernej ilości czarnej herbaty - ponieważ może dojść do groźnego uszkodzenia wątroby.

Należy pić dużo płynów, gdyż odwodnienie (tj. zmniejszenie ilości wody organizmie) może nasilić toksyczne działania leku. Należy o tym pamiętać zwłaszcza w upalne dni.

Przedawkowanie metatreksatu

W czasie leczenia metotreksatem należy stosować dawkę zaleconą przez lekarza prowadzącego - najczęściej jest to onkolog. Nigdy nie należy jej samodzielnie zmieniać.

W razie sytuacji gdy pacjent zastosował większą dawkę leku niż powinien, należy natychmiast skontaktować się z lekarzem. Należy zabrać ze sobą opakowanie leku, aby wiadomo było, jaki lek i w jakiej dawce został zażyty.

Przedawkowanie metotreksatu może spowodować ciężkie reakcje toksyczne, spowodowane nasileniem skutków ubocznych. Do objawów przedawkowania należą:

• łatwe powstawanie siniaków lub krwawienia
• osłabienie
• rany w jamie ustnej
• nudności
• wymioty
• czarne lub krwiste stolce
• odkrztuszanie krwi lub wymioty z treścią przypominającą fusy od kawy
• oddawanie mniejszej ilości moczu

Odtrutką stosowaną w przypadku zatrucia metotreksatem jest folinian wapnia.

O autorze

Karolina Nowak

Z wykształcenia technik farmaceutyczny. Aktualnie zawodowo spełnia się pracując w aptece. Empatyczna, wrażliwa i lubiąca kontakt z drugim człowiekiem. Prywatnie miłośniczka dobrej książki.

Przeczytaj więcej tekstów tej autorki

Katarzyna Terentiew