Czy przyjmowanie jodku potasu „na zapas” ma sens? Oto jak wpływa na organizm

W mediach coraz częściej pojawiają się doniesienia o działaniach wojennych rozgrywanych w bezpośrednim sąsiedztwie ukraińskich elektrowni atomowych. Dla krajów ościennych ich zniszczenie byłoby równoznaczne z dostaniem się w strefę oddziaływania promieniowania radioaktywnego. Czy jodek potasu naprawdę okaże się w takiej sytuacji uniwersalnym remedium? Jak działa jodek potasu i kiedy należy go stosować?

Spis treści

1. Właściwości fizykochemiczne i zastosowanie jodku potasu
2. Jodek potasu w profilaktyce jądrowej
3. Jod a tarczyca
4. Jodek potasu – zalecana dawka
5. Przeciwwskazania do stosowania jodku potasu
6. Czy przyjmowanie jodku potasu „na zapas” ma sens?
7. Skutki napromieniowania organizmu radioaktywnym jodem
8. Nowotwór tarczycy a jodek potasu

Właściwości fizykochemiczne i zastosowanie jodku potasu

Jodek potasu, a właściwie sól potasowa kwasu jodowodorowego to nieorganiczny związek chemiczny, który ma postać białego (rzadziej bezbarwnego) proszku lub kryształów. Łatwo rozpuszcza się w wodzie. Jest stosowany w medycynie od dawna i występuje jako składnik jodyny (płynu do dezynfekcji ran) oraz maści z jodkiem potasu, której używa się do łagodzenia objawów urazów mechanicznych jak otarcia, obrzęki i zaczerwienienia.

Jodek potasu stosuje się również w wielu gałęziach przemysłu. Służy on do jodowania soli kuchennej, uzdatniania wody pitnej. W przemyśle spożywczym wykorzystuje się go do mierzenia zawartości skrobi w płodach rolnych. Jest też niezbędny w wielu technikach laboratoryjnych, jak spektroskopia oraz jakościowe analizy chemiczne.

Kluczowe znaczenie jodku potasu z punktu widzenia medycyny objawia się jednak dopiero przy wysokim ryzyku napromieniowania organizmu. Przyjmowanie jodku potasu pozwala ochronić organizm przed szkodliwymi działaniami radioaktywnego jodu.

Jodek potasu w profilaktyce jądrowej

Do napromieniowania organizmu może dojść na różne sposoby. Zwykle winę za to ponoszą czynniki zewnętrzne, ale analogiczny skutek wywiera spożycie skażonego jedzenia lub wypicie np. mleka. Warto podkreślić, że do rozprzestrzeniania się promieniowania może dojść wyłącznie poprzez przemieszczenie się radioaktywnej substancji, np. na odzieży, obuwiu lub skórze. Nie ma możliwości „zarażenia się” promieniowaniem bez kontaktu z jego źródłem. Nie ulega jednak wątpliwości, że w przypadku awarii reaktora atomowego trudno oszacować, w którą stronę i z jaką prędkością będzie kierowała się chmura radioaktywnego pyłu. Dlatego w kryzysowych sytuacjach warto na bieżąco śledzić doniesienia publikowane przez agencje rządowe, aby móc zareagować z odpowiednim wyprzedzeniem.

Szkodliwość aktywnego jodu polega na tym, że jego cząsteczki są absorbowane przez tarczycę, gdzie gromadząc się mogą powodować mutagenezę, w tym chorobę nowotworową. Aby nie dopuścić do przyswajania aktywnego jodu przez tarczycę należy przyjąć tabletki nieaktywnego jodu przed kontaktem z promieniowaniem, nawet przed 24 godziny przed planowaną ekspozycją.

Wskazuje się, że substancja wykazuje najsilniejsze działanie do godziny (85% skuteczności) od wystawienia organizmu na promieniowanie. Po trzech godzinach skuteczność spada do 50%, zaś po sześciu godzinach podanie jodku potasu nie przynosi już żadnej korzyści.

Wysycenie komórek tarczycy jodem nieaktywnym powoduje, że w przypadku kontaktu z promieniotwórczym pierwiastkiem nie dochodzi do jego wychwytu, co pozwala ograniczyć zmiany nowotworowe.

Ministerstwo Zdrowia podaje, że tabletki zawierające jodek potasu stanowią stały element profilaktyki jądrowej i są podawane jako profilaktyka na wypadek zagrożenia promieniowaniem jądrowym. Każda tabletka zawiera 50 mg substancji czynnej.

Jod a tarczyca

Jod jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego działania tarczycy. Pośrednio odpowiada za syntezę hormonów, w tym tyroksyny oraz trójjodotyroniny. Zapotrzebowanie na niego zmienia się wraz z wiekiem, i zależy od płci oraz masy ciała i stanu zdrowia. U osób dorosłych zapotrzebowanie na jod waha się między 150 a 300 pikogramów na dobę.

Poziom hormonów tarczycy powinien być stale utrzymywany na prawidłowym poziomie. Zarówno ich nadmiar jak i niedobór wywołują wiele negatywnych skutków dla całego organizmu.

Hiperaktywność tarczycy przejawia się w:

• bólu głowy i brzucha,
• nudnościach, wymiotach,
• zmianach skórnych,
• bezsenność,
• tachykardia,
• nadpobudliwość.

Z kolei niedoczynność tarczycy objawia się:

• powiększeniem gruczołu tarczycowego,
• niekontrolowanym przybieraniem na wadze,
• zaburzeniami poznawczymi,
• uczuciem zimna,
• zaburzeniami miesiączkowania u kobiet.

Jodek potasu – zalecana dawka

Przyjmuje się obecnie, że jodek potasu może być przyjmowany przez wszystkie zdrowe osoby bez względu na wiek i płeć, choć inna jest zalecana dawka substancji czynnej:

• u niemowląt i dzieci do 1. miesiąca zaleca się przyjmowanie 12,5 mg jodku potasu,
• u dzieci starszych niż 1 miesiąc do wieku 3 lat zaleca się przyjmowanie 25 mg jodku potasu,
• dzieci między 3. a 12. rokiem życia powinny przyjmować 50 mg jodku potasu,
• dzieci starsze niż 12 lat oraz osoby dorosłe, ale także kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny przyjmować 100 mg jodku potasu.

Każdą tabletkę zawierająca jodek tarczycy można łatwo podzielić na 4 równe części, dlatego łatwo odmierzyć np. niewielką dawkę dla niemowlaka.

Co ciekawe, u osób powyżej 40. roku życia w ogóle odradza się stosowanie jodku potasu profilaktycznie. Jest to zasadne jedynie w sytuacji, kiedy dawka napromieniowania wzrośnie powyżej ilości zagrażającej prawidłowej pracy tarczycy, czyli około 5 Gy.

Aby lepiej zrozumieć jak niewielkie dawki promieniowania mogą nam zaszkodzić warto wskazać, że w 1956 r. amerykańscy naukowcy przez przypadek odkryli istnienie bakterii Deinococcus radiodurans. Okazało się, że bez uszkodzenia dla swojego DNA jest ona w stanie przetrwać jednorazowe napromieniowanie o natężeniu 5000 Gy, a trwałe szkody wyrządza promieniowanie na poziomie 15000 Gy (bez upośledzenia zdolności do replikacji). Z tego względu bakteria zyskała w naukowym środowisku żartobliwą nazwę Conan the Bacterium.

Dla porównania w czasie zabiegów naświetleniowych natężenie promieniowania nie przekracza kilku lub kilkunastu Gy.

Należy pamiętać, że osoby nadwrażliwe na działanie jodu oraz leczące się z powodu chorób tarczycy powinny skonsultować terapię z lekarzem. Każda dawka jodku potasu chroni przed działaniem aktywnego jodu przez 24 godziny. Po tym czasie należy przyjąć kolejną dawkę. Doustna dawka u osób dorosłych blokuje wychwyt radioaktywnego jodu na poziomie poniżej 1%.

Przeciwwskazania do stosowania jodku potasu

Jeśli chodzi o ograniczenia w stosowaniu jodku potasu to zaleca się limitowanie jego spożycia w przypadku niemowląt oraz kobiet w ciąży. W pierwszy przypadku za zasadne uznaje się przyjęcie tylko jednej dawki, ponieważ małe dzieci są szczególnie wrażliwe na działanie jodu. Kobiety w ciąży nie powinny przyjmować więcej niż dwie pełne dawki, ponieważ substancja może mieć działanie teratogenne. Nie ma przeciwwskazań do mieszania substancji czynnej z wodą, a nawet sokiem lub mlekiem.

Jodek potasu powinno się stosować jedynie profilaktycznie. Nigdy nie powinna być to główna metoda leczenie skutków napromieniowania, ani zapobiegania nim. Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku:

• pacjentów z tyreotoksykozą (długotrwały nadmiar hormonu tarczycy w organizmie),
• pacjentów z wolem guzkowym,
• osób zmagających się z utajoną chorobą Gravesa-Basedowa,
• osób z niewydolnością nerek lub nadnerczy,
• osób znajdujących się w stanie ciężkiego odwodnienia lub cierpiących na cieplne kurcze mięśni.

Na przyjmowanie jodku potasu powinny uważać również osoby, które przyjmują diuretyki oszczędzające potas (spironolakton, amiloryd, triamteren, eplerenon). Takie połączenie może prowadzić do nadmiernego stężenia potasu we krwi i hiperkaliemii. Do jej objawów zalicza się senność i ogólne osłabienie, zmniejszenie tolerancji wysiłkowej oraz przewlekły spadek tętna, tzw. bradykardia.

Czy przyjmowanie jodku potasu „na zapas” ma sens?

Wbrew powszechnej opinii przyjmowanie preparatów zawierających jodek potasu „na zapas” nie przynosi żadnych korzyści, a wręcz może okazać się szkodliwe. Aby związek przyniósł określoną korzyść niezbędna jest ekspozycja na promieniowanie. Do skutków przedawkowania substancji zalicza się:

• obrzęki ślinianek i płuc,
• nudności,
• reakcje alergiczne,
• podrażnienia pokarmowe,
• epizody depresyjne,
• katar,
• ból głowy,
• biegunka.

Część z tych objawów utrzymuje się nawet w toku standardowej terapii. Warto zdawać sobie sprawę, że jodek potasu nie będzie skuteczny w przypadku konfliktu nuklearnego, ponieważ broń jądrowa zawiera szereg pierwiastków promieniotwórczych (głównie uran i pluton). Co więcej jodek potasu chroni wyłącznie tarczycę, ale nie pozostałe tkanki.

Skutki napromieniowania organizmu radioaktywnym jodem

Najpoważniejszym skutkiem napromieniowania organizmu radioaktywnym jodem może być pojawienie się nowotworu tarczycy. Najsilniej zagrożoną grupą są noworodki oraz dzieci. U osób dorosłych (powyżej 40. roku życia) ryzyko nowotworu jest bardzo niewielkie, wzrasta jednak możliwość wystąpienia innych chorób tarczycy.

U noworodków w pierwszych dniach życia wychwyt jodu zachodzi w aż 4-krotnie większym stopniu niż w przypadku innych grup wiekowych. Co więcej ich tarczyca jest znacznie bardziej wrażliwa na blokadę czynnościową. Nawet przejściowa niedoczynność tarczycy może prowadzić do upośledzenia rozwoju zdolności intelektualnych.

U osób, które zostały poddane napromieniowaniu w wieku dziecięcym ryzyko wystąpienia raka tarczycy jest wielokrotnie wyższe w przyszłości. Potwierdziła to katastrofa w Czarnobylu do której doszło w 1986 roku – w promieniu kilkuset kilometrów od miejsca eksplozji odnotowywano znaczący wzrost zachorowań na raka tarczycy jeszcze w wiele lat po zdarzeniu.

Oczywiście promieniowanie jonizujące nie jest jedynym czynnikiem, który wyzwala raka tarczycy. Istotny udział ma również niedobór jodu oraz podłoże genetyczne – szacuje się, że nawet 25% wszystkich przypadków zachorowań jest powiązanych z jedną z mutacji genu RET.

Nowotwór tarczycy a jodek potasu

Rozpoznanie nowotworu tarczycy nie zawsze jest proste. Zmiany niezłośliwe w postaci guzków tarczycy pojawiają się często i zwykle w żaden sposób nie wpływają na jakość życia oraz odczucia chorego. Jednocześnie nowotwór złośliwy w fazie początkowej bardzo przypomina postać niezłośliwą. Typowe objawy, które powinny wzbudzić niepokój chorego to:

• nawracająca lub przewlekła chrypa,
• zmiana barwy głosu,
• powiększone węzły chłonne,
• wyraźnie wyczuwalny guz w obrębie tarczycy.

Aby uzyskać jednoznaczny wynik badań endokrynolog lub onokolog musi wykonać badanie palpacyjne, a także zlecić diagnostykę obrazową (USG). W niektórych przypadkach konieczne może okazać się przeprowadzenie biopsji oraz poziomu hormonów wydzielanych przez gruczoł. Badanie pobranych tkanek pozwala zaklasyfikować zmianę nowotworową do jednej z odpowiednich grup według klasyfikacji Bethesda (od I rozumianej jako biopsja niediagnostyczna do VI klasyfikującej nowotwór jako jednoznacznie złośliwy).

Warto wskazać, że niektóre postacie nowotworu tarczycy (tzw. raki zróżnicowane) leczy się właśnie jodem radioaktywnym. Przyjęcie przez chorego jodku potasu poważnie ograniczy skuteczność takiej terapii lub w ogóle uniemożliwi jej przeprowadzenie.

Leczenie jodem radioaktywnym zwykle ma charakter subsydiarny. Podstawową metodą nadal pozostaje operacja, którą można przeprowadzić niezależnie od ekspozycji pacjenta czynniki promieniotwórcze.

Jodek potasu może stanowić wartościową broń w walce z potencjalnymi skutkami napromieniowania jodem radioaktywnym. Nie jest to jednak uniwersalne panaceum, a jego stosowanie powinno być ograniczone do niezbędnego minimum. Na przyjmowanie związku powinny zwrócić uwagę przede wszystkim osoby, które znajdują się w grupie bezpośredniego ryzyka, jak dzieci i kobiety w ciąży.