Zatoki - budowa, funkcje, choroby

Zatoki człowieka są przestrzeniami wypełnionymi powietrzem, które znajdują się we wnętrzu czaszki. Wyróżnia się cztery ich rodzaje: zatoki szczękowe, zatoki czołowe, zatoki sitowe oraz zatoki klinowe. Jakie są funkcje zatok? Jakimi chorobami - poza powszechnie znanym zapaleniem zatok - mogą być objęte zatoki przynosowe? Jakie leczenie stosowane w przypadku najczęstszych chorób zatok?

Spis treści

1. Zatoki: budowa
2. Zatoki: rozwój
3. Zatoki: rodzaje
4. Zatoki: rola
5. Zapalenie to najczęstsza choroba zatok
6. Zatoki: inne choroby
7. Zatoki: badania wykonywane przy podejrzeniu chorób zatok
8. Zatoki: leczenie chorób zatok

Zatoki (zatoki przynosowe, ang. paranasal sinuses) są strukturami znajdującymi się we wnętrzu twarzoczaszki, które mają bezpośrednie połączenia z jamą nosową. Wyróżnia się cztery ich różne rodzaje, budowa każdej z zatok przynosowych jest jednak podobna.

Zatoki: budowa

Zatoki są tak naprawdę wpukleniami błony śluzowej (które wywodzą się z jamy nosowej) w głąb różnych struktur twarzoczaszki. Wypełnia je przede wszystkim powietrze, oprócz niego - w warunkach prawidłowych - w zatokach obecna jest też niewielka ilość wydzieliny.

Błona śluzowa, która wyściela zatoki, prawidłowo ma kolor różowy. W jej obrębie wyróżnia się cztery różne rodzaje komórek. Są nimi:

• komórki podporowe urzęsione
• komórki podporowe pozbawione rzęsek
• komórki kubkowe
• komórki podstawne

Zatoki: rozwój

Pierwsze procesy związane z powstawaniem zatok zachodzą bardzo wcześnie, bo już w pierwszych etapach życia płodowego. Trwają one jednak przez długi czas: rozwój zatok postępuje bowiem jeszcze przez wiele lat już po urodzeniu, aż ostateczne wymiary i kształt osiągają one w drugiej dekadzie życia człowieka.

Zatoki: rodzaje

U człowieka istnieją cztery pary różnych zatok. Są nimi:

• zatoki szczękowe: największe spośród wszystkich zatok przynosowych, zlokalizowane są one poniżej oczu (ściślej znajdują się w obrębie kości szczękowych) i łączą się z jamą nosową poprzez rozwór półksiężycowaty, średnia objętość każdej z zatok szczękowych sięga około 24 cm³
• zatoki czołowe: położone nad oczami (w obrębie kości czołowych), są połączone z jamą nosową za pośrednictwem przewodu czołowo-nosowego, pojemność jednej zatoki czołowej sięga zwykle od 8 do 23 cm³
• komórki sitowe: grupa kilku różnych struktur powietrznych, położonych w obrębie kości sitowej, rozciągają się one pomiędzy oczami a nosem, z jamą nosową komunikują się m.in. z udziałem rozworu półksiężycowatego
• zatoki klinowe: znajdują się w obrębie kości klinowej, uchodzą w szczytowej części jamy nosowej, objętość pojedynczej zatoki klinowej sięga około 3 cm³

Zatoki: rola

Nad tym, jaka jest funkcja zatok przynosowych, zastanawiało się do tej pory już wielu różnych badaczy. Jednoznacznie nie udało się jednak ustalić, za co odpowiedzialne są te struktury. Potencjalnymi funkcjami zatok mogą być:

• ogrzewanie i nawilżanie powietrza, które dostaje się do organizmu poprzez nos
• udział w odbieraniu bodźców węchowych
• ochrona struktur głowy przed urazami
• udział w procesach termoizolacji struktur czaszki
• zmniejszenie masy twarzoczaszki
• udział w tworzeniu, jak i w odbieraniu mowy innych ludzi

Zapalenie to najczęstsza choroba zatok

Dużo lepiej od funkcji zatok zostały poznane choroby, które mogą obejmować te właśnie struktury. Najbardziej znaną z nich jest zapalenie zatok przynosowych.

Zapalenie zatok spowodowane może być zakażeniem (wirusowym, bakteryjnym lub grzybiczym) czy alergią. Przyczyniać się do tego problemu mogą również zaburzenia hormonalne oraz reakcje uboczne po zażywaniu różnych leków (mowa tutaj o polekowym nieżycie nosa).

Wyróżnia się dwa rodzaje tej choroby:

• ostre zapalenie zatok (trwające do 3 tygodni)
• przewlekłe zapalenie zatok (utrzymujące się powyżej 3 tygodni)

Podstawowymi objawami zapalenia zatok są:

• dolegliwości bólowe zlokalizowane w obrębie głowy (w różnych miejscach w zależności od tego, które to zatoki są zajęte chorobą - np. ból w obrębie czoła może świadczyć o zapaleniu zatoki czołowej)
• nadwrażliwość twarzy na dotyk czy ucisk
• upośledzenie drożności nosa

Poza wymienionymi, z zapaleniem zatok związane może być także podwyższenie temperatury ciała, zaburzenia węchu, występowanie bólu po przyjęciu specyficznych pozycji ciała (np. pojawienie się bólu głowy przy jej pochylaniu) oraz spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła.

Czytaj też: ZABURZENIA WĘCHU: przyczyny. Na jakie choroby wskazują zaburzenia węchu?

Zatoki: inne choroby

W zatokach, poza procesem zapalnym, rozwijać się mogą również i inne choroby. Wśród nich warto wspomnieć chociażby o polipach zatok przynosowych. Pojawiają się one wtedy, kiedy to dochodzi do rozrostu błony śluzowej wyściełającej zatoki. Do rozwoju polipów może przyczyniać się zapalenie zatok, ale i choroby alergiczne, astma czy mukowiscydoza.

Czytaj też: Polipy w nosie i w krtani. Dlaczego powstają i jak się ich pozbyć?

Innym schorzeniem, związanym z zatokami, są torbiele zatok. Ich powstawaniu sprzyja przede wszystkim zaleganie we wnętrzu zatok gęstej wydzieliny. Nawet przez długi okres torbiele zatok mogą przebiegać całkowicie bezobjawowo. Po pewnym czasie mogą one jednak prowadzić do pojawiania się podobnych dolegliwości jak przy zapaleniu zatok.

W obrębie zatok rozwijać się mogą również nowotwory. Są to jednak sytuacje skrajnie rzadkie. Spośród wszystkich zachorowań na nowotwory złośliwe, te zlokalizowane w obrębie zatok odpowiadają mniej niż 1%. Nowotwory zatok pojawiają się głównie u pacjentów pomiędzy 40 a 70 rokiem życia, znacznie częściej zapadają na nie mężczyźni.

Zatoki: badania wykonywane przy podejrzeniu chorób zatok

W sytuacji, gdy pacjent zgłasza się do lekarza z objawami sugerującymi chorobę zatok, podstawowe znaczenie ma wykonanie u niego badania laryngologicznego. W jego trakcie istotna jest przede wszystkim rinoskopia, czyli wziernikowanie jamy nosowej. Odbywać się to może z użyciem klasycznego, metalowego wziernika, jak i z wykorzystaniem endoskopu (co pozwala na lepsze uwidocznienie ewentualnych patologii).

Kiedy istnieje podejrzenie, że pacjent ma polipy czy torbiele zatok, zasadne może być wykonanie badań obrazowych zatok, takich jak np. tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny.

Przy podejrzeniu, że problem z zatokami pacjenta wynika z jakiegoś zakażenia, pobierana może być od niego próbka wydzieliny z zatok. Przekazywana jest ona do badań mikrobiologicznych, co może doprowadzić do ustalenia, jaka dokładnie infekcja wystąpiła u pacjenta, a także umożliwić wybór odpowiedniego leczenia.

Zatoki: leczenie chorób zatok

W leczeniu schorzeń zatok wykorzystywana może być farmakoterapia, jak i specjalistyczne zabiegi. W przypadku pierwszej z wymienionych choremu mogą być zalecane antybiotyki (przy bakteryjnym zapaleniu zatok) czy też leki zmniejszające produkcję wydzieliny (czyli substancje prowadzące do obkurczenia naczyń krwionośnych w obrębie jamy nosowej i zatok, takie jak np. oksymetazolina).

Oprócz w nich przy chorobach zatok stosowane bywają również inhalacje z wykorzystaniem różnych substancji (np. naturalnych olejków eterycznych), donosowe preparaty glikokortykosteroidów, leki przeciwhistaminowe czy hipertoniczne roztwory soli morskiej.

Czytaj też: Leki na alergię na receptę: rodzaje i zastosowanie

Tak jak jednak ostre zapalenie zatok można wyleczyć z wykorzystaniem farmakoterapii, tak już inne oddziaływania muszą być wdrażane u pacjentów z polipami, torbielami zatok czy przewlekłym zapaleniem zatok.

W przypadku takich problemów konieczne może stać się przeprowadzenie leczenia operacyjnego. Jako przykład zabiegu stosowanego w chorobach zatok można podać funkcjonalną endoskopową operację zatok.

W jej trakcie możliwe jest np. usunięcie istniejących u chorego polipów zatok, ale i poszerzenie ujść poszczególnych z tych tworów (co może doprowadzić do poprawy stanu pacjentów z przewlekłym zapaleniem zatok).

Czytaj też: Zapalenie zatok: nowoczesne metody leczenia zatok

Źródła:

1. Anatomia człowieka. Podręcznik dla studentów i lekarzy, wyd. II i uzupełnione pod red. W. Woźniaka, wyd. Urban & Partner, Wrocław 2010
2. Ameet Singh, Paranasal Sinus Anatomy, Dec 08, 2017, Medscape; dostęp on-line: https://emedicine.medscape.com/article/1899145-overview
3. Glen T. Porter, Francis B. Quinn, Paranasal Sinuses: Anatomy and Function, The University of Texas Medical Branch Department of Otolaryngology Galveston, Texas Grand Rounds Presentation January 2002