Jak odróżnić kleszczowe zapalenie stawów od innych dolegliwości? Ekspertka zdradza najważniejszy objaw

Tylko w pierwszym półroczu ubiegłego roku stwierdzono ponad 4 tysiące przypadków boreliozy. Szacuje się, że z każdym rokiem będzie zapadać na tę chorobę coraz więcej osób. Jej szczególnie groźną postacią jest kleszczowe zapalenie stawów. Właśnie o nim, na łamach Poradnika Zdrowie, rozmawiamy z prof. dr hab. n. med. Brygidą Kwiatkowską.

Spis treści

1. Borelioza stawowa, czyli kleszczowe zapalenie stawów. Skąd się bierze?
2. Objawy kleszczowego zapalenia stawów
3. Ostre zapalenie stawów
4. Boreliozowe zapalenie stawów a RZS
5. Diagnostyka boreliozowego zapalenia stawów
6. Leczenie boreliozowego zapalenia stawów
7. Profilaktyka boreliozowego zapalenia stawów

Ze względu na ocieplenie klimatu i mało mroźne zimy w naszym kraju, kleszcze atakują niemal przez cały rok. Wiosna jest czasem ich szczególnej aktywności. Okazuje się, że kleszcze mogą się pojawiać nie tylko na wsiach i w lasach, lecz występują także w miastach.

Mitem jest też stwierdzenie, że kleszcze bytują tylko na drzewach i liściach. Te pajęczaki żyją przede wszystkim w trawach i niskich krzewach, dlatego można je złapać podczas zwykłego spaceru w parku, na skwerku czy w pobliżu miejskich trawników. Stanowi to duże zagrożenie dla niemal wszystkich ludzi, dlatego tak ważna jest ochrona przed tymi pasożytami oraz świadomość profilaktyki chorób odkleszczowych.

Borelioza stawowa, czyli kleszczowe zapalenie stawów. Skąd się bierze?

Do najbardziej znanych chorób przenoszonych przez kleszcze należy borelioza. Istnieje wiele postaci boreliozy, jednak szczególne dotkliwą dla naszego zdrowia i życia jest borelioza stawowa, czyli kleszczowe zapalenie stawów.

O rozpoznaniu boreliozy stawowej, jej przebiegu oraz metodach leczenia, opowie prof. dr hab. n. med. Brygida Kwiatkowska - specjalistka chorób wewnętrznych i reumatologii, kierownik Kliniki Wczesnego Zapalenia Stawów, zastępca dyrektora ds. klinicznych Narodowego Instytutu Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji w Warszawie oraz konsultantka krajowa w dziedzinie reumatologii.

Według raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego w 2021 r. wykryto 12 427 przypadków boreliozy w Polsce. Natomiast rok wcześniej odnotowano 12 934 takich przypadków. Dane te są niestety niedoszacowane. Wszystko ze względu na małą czułość testów oraz podobieństwo objawów boreliozy do innych chorób, zwłaszcza chorób reumatologicznych, dermatologicznych czy neurologicznych.

Choć zachorowalność na boreliozę jest bardzo duża, kleszczowe zapalenie stawów występuje znacznie rzadziej. Czym jest spowodowana ta zależność?

– Ma to związek z dominujący na terenie Europy genotypem bakterii powodującej boreliozę. Zapalenie stawów w przebiegu boreliozy jest dużo częstsze na terenie Ameryki Północnej, gdzie dominuje inny genotyp niż w Europie – wyjaśnia prof. Kwiatkowska.

Według Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, obecnie opisano 18 genogatunków krętków tworzących kompleks Borrelia burgdorferi sensu lato, które występują u zwierząt dziko żyjących i przenoszonych przez kleszcze.

Spośród tych 18 genogatunków, 3 są patogenne dla człowieka:

• B. burgdorferi sensu stricto,
• B. garinii
• B. afzelii.

Obecnie uważa się za chorobotwórczą dla człowieka również B. bavariensis, wykryta w 2009 r. Potencjalnie patogenne dla ludzi są natomiast: B. bissettii, B. valaisiana, B. lusitaniae, B. spielmanii.

W Europie chorobę wywołują głównie krętki B. garinii, B. afzelii rzadziej B. burgdorferi. Wyżej wymienione krętki po przedostaniu się do skóry rozprzestrzeniają się w okolicy miejsca wniknięcia i wywołują wczesną zmianę skórną (tj. rumień wędrujący), natomiast w ciągu kilku dni, tygodni przedostają się z krwią lub chłonką do wielu narządów.

Późne objawy skórne boreliozy przypisywane są zakażeniom B. afzelii, neuroborelioza występuje przede wszystkim u osób zakażonych B. garinii, z kolei zapalenie stawów wywoływane jest przez wszystkie wymienione krętki.

Objawy kleszczowego zapalenia stawów

Kleszczowe zapalenie stawów kojarzy się przede wszystkim z objawami bólowymi w obrębie stawów. Jednak istnieją pewne charakterystyczne symptomy, które mogą ujawnić podłoże choroby tak, aby nie pomylono jej z innymi dolegliwościami.

- Typowym objawem zapalenia stawów w przebiegu boreliozy jest obrzęk jednego stawu. W ponad 80% przypadków jest to staw kolanowy. Obrzęk może samoistnie ustępować i nawracać. Z reguły nie towarzyszą mu nasilone dolegliwości bólowe, choć ilość wysięku w stawie może w znacznym stopniu ograniczać jego ruchomość - opisuje objawy prof. Kwiatkowska.

– Bóle wielostawowe nie są charakterystyczne dla zapalenia stawów w przebiegu boreliozy. Czasami występują we wczesnej fazie infekcji. W przypadku wystąpienia obrzęku stawu lub stawów oraz historii ukłucia przez kleszcza, wcześniejszego wystąpienia rumienia na skórze konieczny jest kontakt z lekarzem w celu przeprowadzenia dalszej diagnostyki - dodaje.

Nawracające epizody bólowe i obrzęk zazwyczaj jednego stawu (rzadziej kilku), występują u około 20-60 proc. pacjentów w pierwszych dwóch latach choroby. Następnie mogą przekształcić się w pełnoobjawowe ostre zapalenie stawów.

Ostre zapalenie stawów

Jednym z częstszych objawów boreliozy jest ostre zapalenie stawów. Dotyczy ono ok. 50–60 proc. nieleczonych chorych i ok. 30 proc. leczonych. Zwykle ostre zapalenie stawów dotyczy stawów:

• kolanowych,
• rzadziej skokowych,
• ramiennych
• i łokciowych,
• skroniowo-żuchwowych
• oraz stawów rąk. 

Jak dochodzi do ostrego zapalenia stawów? Otóż po ukąszeniu kleszcza będącego nosicielem bakterii, dochodzi do ich penetracji przez krew do płynu stawowego oraz błony maziowej stawów. Wtedy zaczynają pojawiać się objawy takie, jak: 

• przejściowe bóle stawów,
• bóle stawowo-kostne i mięśniowe,
• bóle okolicy ścięgien
• oraz bóle przyczepów ścięgnistych.

Jeśli w początkowym etapie nie została wdrożona antybiotykoterapia, istnieje duża szansa, że borelioza stawowa rozwinie się w pełnoobjawowe ostre zapalenie stawów. Wtedy oprócz samego bólu, wysięku czy obrzęku stawów, może rozwinąć się przewlekłe zapalenie, które może doprowadzić do wystąpienia zmian destrukcyjnych w stawie, a w najgorszym przypadku - unieruchomienia stawu.

Boreliozowe zapalenie stawów a RZS

Wiadomo, że boreliozowe zapalenie stawów może również dawać objawy dopiero wiele lat po ukąszeniu kleszcza. Czy łatwo je odróżnić od innych chorób stawów? Czym się różni borelioza stawowa od reumatoidalnego zapalenia stawów?

- Brak wywiadu ukłucia przez kleszcza, oraz innych objawów narządowych wskazujących na boreliozę (np. rumień wędrujący) w przeszłości, może utrudnić rozpoznanie zapalenia stawów w przebiegu boreliozy i wymaga czasem pełnej diagnostyki reumatologicznej. Reumatoidalne zapalenie stawów charakteryzuje się symetrycznym zapaleniem małych stawów (ręce, stopy), co nie jest typowe dla  przebiegu zapalenia stawów w przebiegu boreliozy. W różnicowaniu tych dwóch chorób pomocna jest również diagnostyka laboratoryjna, czyli oznaczanie przeciwciał - podkreśla ekspertka.

Diagnostyka boreliozowego zapalenia stawów

Borelioza jest chorobą trudną do zdiagnozowania. Wszystko ze względu na jej wielopostaciowy charakter i złożoność objawów. Co więc powinniśmy zrobić w sytuacji, gdy podejrzewamy u siebie tę chorobę? Jak przebiega diagnostyka kleszczowego zapalenia stawów oraz jakie badania są w stanie wykryć boreliozę stawową?

- W przypadku podejrzenia zapalenia stawów w przebiegu boreliozy konieczny jest kontakt z lekarzem. Diagnostyka oparta jest na objawach klinicznych (obrzęk i ból stawu), wywiadzie (ukłucie przez kleszcza, pobyt w rejonach o zwiększonej zapadalności na boreliozę) oraz badaniach dodatkowych (wykrywanie przeciwciał skierowanych przeciwko krętkom Borreli) - wyjaśnia prof. Kwiatkowska.

Wśród badań pomocnych podczas diagnostyki boreliozy wymienia się również badanie płynu mózgowordzeniowego oraz badanie płynu stawowego.

Według Według Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, zgodnie z zaleceniami, podstawową metodą diagnostyki laboratoryjnej boreliozy z Lyme jest dwustopniowy test serologiczny, polegający na wykrywaniu swoistych przeciwciał metodą ELISA oraz potwierdzenie techniką Western blot.

Możliwe jest również zastosowanie zmodyfikowanej metodologii dwuetapowej diagnostyki boreliozy wykorzystującej w pierwszym etapie test EIA, w drugim etapie natomiast ponowne wykonanie testu EIA zamiast dotychczasowego testu Western blot. Inną zalecaną metodą diagnostyczną jest wykrywanie DNA krętków B. burgdorferi metodą PCR.

Leczenie boreliozowego zapalenia stawów

Diagnoza - kleszczowe zapalenie stawów. I co dalej? Jak podkreśla prof. Kwiatkowska, podstawą leczenia jest antybiotykoterapia.

Niestety, około 10-20% chorych cierpi na przetrwałe, antybiotykooporne zapalenie stawów, z objawami utrzymującymi się mimo standardowej, a nawet wielokrotnie powtarzanej antybiotykoterapii.

Jeśli chodzi o dolegliwości bólowe ze strony stawów przy boreliozie, często stosuje się również metody fizykalne, które mają na celu przynieść ulgę obolałym i obrzękniętym stawom.

Profilaktyka boreliozowego zapalenia stawów

Skoro już wiemy, jakie są objawy boreliozy stawowej, jak przebiega diagnostyka tej choroby oraz znamy metody jej leczenia, pozostaje najważniejsze pytanie: jak uchronić się przed kleszczowym zapaleniem stawów?

- Na chwilę obecną nie dysponujemy szczepionką chroniącą przed boreliozą. Podstawę profilaktyki stanowi ochrona przed ukłuciem przez kleszcze – unikanie miejsc ich bytowania, noszenie odpowiedniej odzieży (jasne odcienie, szczelnie zasłaniająca ciało) oraz stosowanie środków chemicznych odstraszających kleszcze - radzi ekspertka.

- W przypadku zauważenia kleszcza na swoim ciele ważne jest jego jak najszybsze usunięcie, co zmniejsza ryzyko rozwoju choroby, a w przypadku wystąpienia rumienia jak najszybszy kontakt z lekarzem by rozpocząć właściwe leczenie - dodaje prof. Kwiatkowska.

Ekspert

Prof. dr hab. n. med. Brygida Kwiatkowska

• Przewodnicząca Rady Naukowej ds. Oceny i Ewaluacji Ogólnopolskiego Programu Profilaktyki Przewlekłych Bólów Kręgosłupa
• Konsultant krajowy w dziedzinie reumatologii
• Kierownik Kliniki Wczesnego Zapalenia Stawów Narodowego Instytutu Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji
• Zastępca dyrektora ds. klinicznych Narodowego Instytutu Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji w Warszawie

Weronika Rumińska