Glikokortykosteroidy: hormony i leki - wskazania i działania niepożądane

Glikokortykosteroidy (kortykosteroidy) to hormony steroidowe produkowane przez organizm. Glikokortykosteroidy to także leki uzupełniające niedobór hormonów oraz leki przeciwzapalne, przeciwalergiczne i immunosupresyjne. Glikokortykosteroidy mogą być wziewne, doustne, donosowe, dożylne czy w postaci maści. Sprawdź, jakie są wskazania do stosowania glikokortykosteroidów i jakie są ich działania niepożądane?

Spis treści

1. Glikokortykosteroidy - hormony
2. Glikokortykosteroidy - leki
3. Glikokortykosteroidy a astma
4. Glikokortykosteroidy - zastosowanie w reumatologii
5. Czy glikokortykosteroidy rzeczywiście są niebezpieczne?
6. Glikokortykosteroidy - zastosowanie w dermatologii
7. Glikokortykosteroidy w leczeniu alergii
8. Glikokortykosteroidy - pozostałe zastosowanie
9. Glikokortykosteroidy - działania niepożądane

Glikokortykosteroidy (glikokortykoidy, kortykosteroidy) to hormony syntetyzowane w warstwie pasmowatej kory nadnerczy z cholesterolu. Naturalne glikokortykosteroidy wpływają na różne procesy metaboliczne, obronne oraz wydzielanie innych hormonów i są niezbędne do życia człowieka.

Glikokortykosteroidy - hormony

Hormony steroidowe dzielą się na pięć klas, różniących się strukturą i funkcją. Są to

• mineralokortykoidy - szczególnie aktywnym przedstawicielem mineralokortykoidów jest aldosteron. Między innymi regulują dystrybucję wody oraz jonów sodu i potasu
• glukokortykoidy - najaktywniejszym z nich jest kortyzol, czyli hydrokortyzon. Glukokortykoidy pobudzają glukoneogenezę. Pobudzają lokalnie lipolizę, a jednocześnie lipogenezę w innych częściach ciała.
• estrogeny - odpowiadają za dojrzewanie i występowanie miesiączek. Ułatwiają one odkładanie się wapnia w kościach, co zapobiega osteoporozie, zwiększają krzepliwość krwi oraz ilość dobrego cholesterolu
• gestageny - głównym przedstawicielem gestagenów jest progesteron. Jest to hormon prociążowy. Jego zadaniem jest przygotowanie macicy do zagnieżdżenia się komórki jajowej, a następnie do utrzymania ciąży
• androgeny - najaktywniejszym androgenem jest testosteron. Androgeny zapoczątkowują proces dojrzewania. Od nich zależy też wygląd skóry – gdy ich stężenie we krwi jest odpowiednio wysokie, jest ona gładka i zdrowa. Androgeny oddziałują również na popęd seksualny, sprzyjają wytwarzaniu czerwonych krwinek w szpiku kostnym, pozytywnie wpływają na gospodarkę wapniową organizmu. Dodają energii i siły do działania oraz zapewniają dobre samopoczucie

Glikokortykosteroidy to hormony kory nadnerczy, ale także grupa syntetycznych leków. Ich potoczna nazwa to sterydy.

Glikokortykosteroidy - leki

Na wzór naturalnych hormonów stworzono leki o tej samej nazwie (w skrócie GKS), będące pochodną chemiczną naturalnego hormonu człowieka: kortyzolu. Glikokortykosteroidy stosowane są jako leki uzupełniające niedobór hormonów w organizmie oraz jako leki przeciwzapalne, przeciwalergiczne i immunosupresyjne (osłabiające działanie układu odpornościowego). Glikokortykosteroidy mogą być doustne, donosowe czy dożylne. Niestety, podawane w ten sposób mają bardzo liczne i poważne skutki uboczne. Z tego powodu opracowano glikokortykosteroidy wziewne – podawane bezpośrednio do oskrzeli w dawkach tysiące razy mniejszych niż doustne. Dzięki temu działania niepożądane nie są tak odczuwane przez pacjenta. Glikokortykosteroidy znalazły zastosowanie także jako środek do przyspieszenia wzrostu masy i siły mięśni u ludzi zdrowych.

Glikokortykosteroidy a astma

Glikokortykosteroidy zajmują czołowe miejsce w leczeniu astmy oskrzelowej. Poprzez hamowanie reakcji zapalnej, glikokortykosteroidy:

• osłabiają nasiloną zdolność oskrzeli do reagowania skurczem na czynniki drażniące, alergeny
• poprawiają czynność płuc
• ułatwiają regenerację nabłonka drzewa oddechowego
• mogą zapobiegać zmianom strukturalnym ściany oskrzela zachodzącym w przebiegu astmy (tzw. remodeling).

Działanie takie pojawia się jednak dopiero od kilku do kilkunastu godzin od momentu podania leku.

Glikokortykosteroidy - zastosowanie w reumatologii

W niektórych chorobach reumatycznych GKS są lekami z wyboru, w innych spełniają rolę pomocniczą. Najczęściej podaje się je w połączeniu z innymi lekami. Najczęściej stosowanym preparatem jest prednizon. Innymi GKS są pochodne metylowe, takie jak metyloprednizol (doustnie), bursztynian metyloprednizolu (dożylnie), octan metyloprednizolu (dostawowo i miejscowo).

• toczeń układowy (postać czynna)
• zespół antyfosfolipidowy
• gorączkę reumatyczną (zajęcie serca)
• polimialgię reumatyczną
• zapalenie naczyń (różne postacie)
• zapalenie wielomięśniowe
• eozynofilowe zapalenie powięzi
• chorobę Stilla
• chorobę mieszaną tkanki łącznej
• twardzinę układową (ciężkie postacie z odczynem zapalnym)
• zespół Sjögrena (w szczególnych sytuacjach)
• spondyloartropatie seronegatywne (w szczególnych sytuacjach)
• reumatoidalne zapalenie stawów (odrębne zasady terapii)

Czy glikokortykosteroidy rzeczywiście są niebezpieczne?

Źródło: x-news.pl/Dzień Dobry TVN

Glikokortykosteroidy - zastosowanie w dermatologii

Choroby skóry leczone glikokortykosteroidami stosowanymi miejscowo:

Glikokortykosteroidy w leczeniu alergii

Glikokortykosteroidy donosowe wykazują dużą efektywność w usuwaniu wszystkich objawów alergicznego nieżytu nosa, takich jak: katar, kichanie, świąd nosa, a także zmniejszają obrzęk błony śluzowej nosa, likwidując jego niedrożność.

Glikokortykosteroidy - pozostałe zastosowanie

• w innych chorobach dróg oddechowych - glikokortykosteroidy powinni również przyjmować chorzy na ciężką postacią przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP).
• przy niewydolności kory nadnerczy

Glikokortykosteroidy zajmują istotne miejsce w leczeniu wielu chorób, których podłoże stanowi proces zapalny.

• w napadach dny moczanowej
• w chorobach nerek - w leczeniu zespołu nefrotycznego
• w chorobach nowotworowych - glikokortykosteroidy znajdują zastosowanie w terapii nowotworów złośliwych, głównie układowych (ostra białaczka limfoblastyczna, przewlekła białaczka limfatyczna, mięsak limfatyczny, chłoniaki, ziarnica złośliwa, nowotwory mózgu, rak piersi)
• w nadczynności tarczycy
• w chorobach zapalnych jelit - wrzodziejące zapalenie jelita grubego, w chorobie Leśniowskiego-Crohna
• w okulistyce - m.in. w zwyrodnieniu plamki żółtej
• w transplantologii (w profilaktyce odrzucania przeszczepu)

Glikokortykosteroidy - leki

Glikokortykosteroidami stosowanymi doustnie są leki, takie jak prednizon (encorton), prednizolon, triamcynolon. Wśród glikokortykosteroidów wziewnych wymienia się beklometazon, budezonid, cyklezonid, flutykazon, mometazon. Z kolei glikortykosteroidy donosowe to np. beklometazon, budezonid, flutykazon, mometazon. Niektóre z nich mają postać maści i są stosowane także miejscowo na skórę. Glikokortykosteroidy stosowane do worka spojówkowego     to np. deksametazon, fludrokortyzon, fluorometolon, hydrokortyzon.

Glikokortykosteroidy - działania niepożądane

W przypadku glikokortykosteroidów wziewnych podkreśla się możliwość występowania:

• zakażeń grzybiczych i bakteryjnych jamy ustnej
• dysfonii (osłabienie głosu)
• odruchowego kaszlu i skurczu oskrzeli po inhalacji leku
• zmian zanikowych błony śluzowej oraz występowania zakażeń dróg oddechowych

Krótkotrwałe stosowanie glikortykosteroidów tylko sporadycznie powoduje działania niepożądane. Ryzyko wystąpienia działań niepożądanych dotyczy przede wszystkim pacjentów otrzymujących lekidługotrwale.

Glikokortykosteroidy donosowe zwiększają możliwość miejscowego uszkodzenia błony śluzowej, zakażeń grzybiczych zatok i jamy ustnej oraz alergii kontaktowej.

W ostatnich latach podkreśla się również możliwość działania ogólnoustrojowego wziewnych i donosowych postaci glikokortykosteroidów. Mogą one wchłaniać się z błony śluzowej nosa, jamy ustnej, gardła, a także z jelit po ich połknięciu.

Spośród miejscowych działań niepożądanych należy wymienić:

• ścieńczenie naskórka i skóry właściwej
• rozstępy
• zanik tkanki podskórnej
• trądzik posteroidowy oraz nasilenie objawów trądziku pospolitego i różowatego
• zapalenie okołoustne
• zapalenie mieszków włosowych
• przebarwienia
• nadmierne owłosienie
• teleangiektazje
• utrwalony rumień
• zwiększoną skłonność do zakażeń bakteryjnych, wirusowych, grzybiczych i pasożytniczych skóry
• upośledzenie gojenia się ran i owrzodzeń
• ziarniniaka pieluszkowego pośladków
• alergię kontaktową na GKS
• nasilony nawrót choroby przy próbie odstawienia GKS

Z kolei miejscowe stosowanie glikokortykosteroidów w postaci kropli lub naści do oczu oraz w postaci maści na skórę twarzy może ułatwiać powstawanie zakażeń bakteryjnych i grzybiczych rogówki i spojówki. Mogą one też być odpowiedzialne za powstawanie zaćmy, podwyższonego ciśnienia śródgałkowego i jaskry.

Ogólnoustrojowe działania niepożądane:

• hiperglikemia
• zespół Cushinga
• nadciśnienie
• niewydolność nadnerczy
• utrata masy mięśniowej
• złe samopoczucie
• zaburzenia snu
• zwiększenie masy ciała, zwiększone łaknienie
• osteoporoza
• choroba wrzodowa
• zahamowanie osi  podwzgórze–przysadka–nadnercza
• zaburzenia psychiczne - mogą wystąpić objawy schizofrenii, manii lub majaczenie, są zależne od dawki

Monika Majewska