Czynniki krzepnięcia: rodzaje, badanie

Czynniki krzepnięcia to przede wszystkim białka, które odpowiadają za możliwość krzepnięcia krwi. Wyróżnia się ich aż kilkanaście i ich wspólne działanie zapewnia utrzymanie hemostazy osoczowej. W prawidłowych warunkach czynniki krzepnięcia krwi zapobiegają wydostawaniu się krwi poza naczynia krwionośne, kiedy pojawiają się jednak jakieś zaburzenia ich ilości, to w takiej sytuacji pacjenci mogą doświadczać różnych objawów – między innymi krwawień.

Spis treści

1. Czynniki krzepnięcia: rodzaje
2. Czynniki krzepnięcia: produkcja w organizmie
3. Czynniki krzepnięcia: wskazania do badania
4. Choroby związane z czynnikami krzepnięcia
5. Czynniki krzepnięcia: zastosowanie w lecznictwie

Czynniki krzepnięcia to białka produkowane w wątrobie, których zadaniem jest stworzenie trwałego skrzepu i zahamowanie wypływu krwi z uszkodzonego naczynia krwionośnego.

Ludzki organizm dysponuje szeregiem różnorodnych mechanizmów, których zadaniem jest utrzymanie jego integralności. Jednym z nich jest hemostaza, czyli proces zapobiegający wydostawaniu się krwi poza ściany naczyń krwionośnych. Ogólnie wyróżnia się trzy rodzaje hemostazy:

• naczyniową
• płytkową
• osoczową

Istnienie ostatniej z wymienionych warunkowane jest obecnością we krwi osoczowych czynników krzepnięcia.

Najważniejsza odkrycia dotyczące czynników krzepnięcia i powiązanej bezpośrednio z nimi kaskady krzepnięcia miały miejsce w XIX i XX wieku. To właśnie wtedy odkrywano kolejne to czynniki krzepnięcia, w tym też czasie naukowcom udało się również dokonać odkryć dotyczących tego, jak dokładnie przebiega proces krzepnięcia krwi.

W trakcie prac wielokrotnie zmieniano poglądy co do przebiegu hemostazy osoczowej, ostatecznie jednak udało się nie tylko zrozumieć mechanizmy, w których biorą udział czynniki krzepnięcia, ale i poznać różne ich rodzaje oraz schorzenia, w których odgrywają rolę zaburzenia ilości poszczególnych czynników krzepnięcia.

Czynniki krzepnięcia: rodzaje

Do grupy czynników wpływających na krzepnięcie zaliczana bywa różna ilość substancji: część autorów jako czynniki krzepnięcia klasyfikuje więcej, a inni mniej związków. Najpopularniejsza jest klasyfikacja osoczowych czynników krzepnięcia, w której wyróżnia się ich 12 i są nimi:

• czynnik I: fibrynogen (przekształcany w fibrynę, stanowiącą podstawowy element ostatecznego skrzepu)
• czynnik II: protrombina (odpowiedzialna – po przekształceniu w trombinę – za przekształcanie fibrynogenu do fibryny)
• czynnik III: tromboplastyna tkankowa (czynnik tkankowy)
• czynnik IV: jony wapnia
• czynnik V: proakceleryna
• czynnik VII (prokonwertyna)
• czynnik VIII: czynnik antyhemofilowy (czynnik przeciwhemofilowy A)
• czynnik IX: czynnik Christmasa (czynnik przeciwhemofilowy B)
• czynnik X: czynnik Stuarta
• czynnik XI: czynnik przeciwhemofilowy C
• czynnik XII: czynnik Hagemana (czynnik kontaktowy)
• czynnik XIII: czynnik stabilizujący fibrynę

W szerszym niż powyżej przedstawione ujęciu do grupy czynników krzepnięcia zaliczanych jest jeszcze wiele innych substancji, wśród których warto wspomnieć przede wszystkim o czynniku von Willebranda, prekalikreinach oraz białkach C i S.

Po przeanalizowaniu tej listy może zadziwić to, że brakuje na niej czynnik z numerem VI. Nie jest to błąd – otóż w przeszłości wyróżniano szósty czynnik krzepnięcia, aczkolwiek w późniejszych latach nie udało się ostatecznie potwierdzić jego istnienia. Przez to właśnie został on skreślony z pierwotnie opracowanej listy, do której dodany zaś został wtedy czynnik XIII.

W klasyfikacjach czynników krzepnięcia widnieje nie tylko przypisanie im konkretnych numerów, ale i podział na labilne oraz stabilne czynniki krzepnięcia.

Labilne czynniki krzepnięcia – do których zaliczane są m.in. czynniki V i VIII, cechujące się największą labilnością – to takie związki, które dość szybko ulegać mogą rozpadowi (dochodzić do tego może np. w próbce pobranej od pacjenta krwi).

Stabilne czynniki krzepnięcia zaś są takowymi, które cechują się znacznie wolniejszym spontanicznym rozpadem.

Jeszcze inny podział czynników krzepnięcia bazuje na tym, który to mechanizm krzepnięcia dane substancje aktywują. Otóż wyróżnia się dwie tzw. drogi krzepnięcia: drogę wewnątrzpochodną oraz zewnątrzpochodną.

Wewnątrzpochodna droga krzepnięcia zapoczątkowywana jest dzięki aktywności czynnika XII, z kolei z początkiem zewnątrzpochodnej drogi krzepnięcia związane są najpierw czynniki VII, III oraz IV.

Ostatecznie obie drogi prowadzą do uaktywnienia drogi wspólnej, czego efektem jest przekształcenie fibrynogenu w fibrynę i w ten właśnie sposób finalnie powstaje skrzep. Cały mechanizm, według którego zachodzi krzepnięcie krwi, określany jest jako kaskada krzepnięcia.

Czynniki krzepnięcia: produkcja w organizmie

Produkcja czynników krzepnięcia zachodzi przede wszystkim w wątrobie. Synteza (przynajmniej części) z tych substancji – choć w znacznie mniejszym stopniu – zachodzi również i w innych częściach organizmu, takich jak np. megakariocyty (prekursory płytek krwi) czy komórki śródbłonka.

Ogólnie czynniki krzepnięcia są syntetyzowane w wątrobie w zależności od aktualnego zapotrzebowania organizmu, istnieją jednak pewne stany, które mogą wpływać na procesy ich produkcji. Z taką sytuacją można się zetknąć chociażby u ciężarnych – w ciąży czynniki krzepnięcia syntetyzowane są w zwiększonej ilości, przez co w stanie błogosławionym pojawia się zwiększone ryzyko różnych incydentów zakrzepowo-zatorowych.

Omawiając podziały czynników krzepnięcia krwi pominięto dotychczas jeden istotny aspekt – otóż rozróżnia się czynniki krzepnięcia zależne od witaminy K oraz takie, które są niezależne od tej witaminy.

Pierwszy z wymienionych przypadków oznacza, że do syntezy danych czynników krzepnięcia wymagana jest witamina K. Takowymi są czynniki: II, VII, IX oraz X. Wiedza o tym jest istotna nie tylko z tego powodu, iż daje ona świadomość tego, do jakich problemów mogą prowadzić niedobory witaminy K.

Świadomość tego wykorzystywana jest bowiem w lecznictwie – w przypadku, kiedy u pacjenta istnieje konieczność zmniejszenia krzepliwości jego krwi (jak to ma miejsce np. u chorych z migotaniem przedsionków) podawane mogą mu być leki przeciwkrzepliwe, których działanie może polegać właśnie na antagonizmie w stosunku co do witaminy K.

Dzięki stosowaniu takich preparatów dochodzić może do zmniejszenia ilości zależnych od witaminy K czynników krzepnięcia, a przez to do oczekiwanego zmniejszenia krzepliwości krwi – przykładami tego typu leków są warfaryna oraz acenokumarol.

Czynniki krzepnięcia: wskazania do badania

Badania, które pośrednio informują o aktywności czynników krzepnięcia w organizmie, są zlecane pacjentom stosunkowo często. Mowa tutaj bowiem o takich badaniach, jak pomiar APTT (która pozwala ocenić funkcjonowanie wewnątrzpochodnej drogi krzepnięcia), PT (który umożliwia sprawdzenie czynności zewnątrzpochodnej drogi krzepnięcia) czy INR.

Wykrycie odchyleń w poszczególnych badaniach może nakierować na to, których czynników krzepnięcia pacjent może mieć niedobór. Przykładowo, wysokie wartości INR sugerują, iż u badanego może istnieć zmniejszona ilość czynników krzepnięcia zależnych od witaminy K.

Zasadniczo dopiero wtedy, kiedy u pacjentów pojawiają się jakieś odchylenia we wspomnianych badaniach i gdy towarzyszą temu jakieś objawy kliniczne (takie jak np. bardzo duża tendencja do pojawiania się sińców czy częste występowanie krwawień z różnych okolic, np. z nosa) zlecane są im badania oceniające bezpośrednio poszczególne czynniki krzepnięcia.

W tego typu sytuacjach możliwe jest badanie pojedynczych, konkretnych czynników krzepnięcia – wiedza o tym, którego czynnika dotyczą zaburzenia, jest bardzo istotna, ponieważ wyróżnia się różne jednostki chorobowe, w których pojawiają się zaburzenia dotyczące ilości odrębnych czynników wpływających na proces krzepnięcia.

Choroby związane z czynnikami krzepnięcia

Chorobami, które prawdopodobnie są najbardziej kojarzone z zaburzeniami krzepnięcia, są hemofilie. Wyróżnia się hemofilię A (gdzie niedobory dotyczą czynnika VIII), hemofilię B (w której dochodzi do zaburzeń ilości czynnika IX) oraz hemofilię C (gdzie zaburzenia dotyczą czynnika XI).

Częstszą jednak chorobą, o której jednak słyszy się mniej niż o hemofiliach, jest jednostka związana z niedoborami innego czynnika krzepnięcia – mowa tutaj o chorobie von Willebranda. Jeszcze innymi jednostkami, które pojawiają się na skutek niedoborów czynników krzepnięcia, są m.in. wrodzona afibrynogenemia oraz wrodzony niedobór czynnika VII.

Wspominano wcześniej, iż to właśnie w wątrobie produkowanych jest najwięcej czynników krzepnięcia. W sytuacji, kiedy – z różnych przyczyn – dochodzi do zaburzeń czynności tego narządu, manifestować się mogą one w różny sposób, jednym z nich są właśnie zaburzenia produkcji czynników krzepnięcia.

Z tego właśnie powodu czynniki krzepnięcia syntetyzowane w wątrobie – a dokładniej badania, które oceniają ich funkcjonowanie, czyli APTT i PT – bywają zlecane pacjentom z podejrzeniem zaburzeń czynności tego narządu.

Czynniki krzepnięcia: zastosowanie w lecznictwie

Istnieją sytuacje, w których niedobór czynników krzepnięcia może nawet zagrażać życiu – tak dziać się może np. u chorych z rozsianym zespołem wykrzepiania wewnątrznaczyniowego (DIC).

W takiej sytuacji – w celu ratowania życia pacjenta – podane mogą mu zostać preparaty czynników krzepnięcia. W przypadku DIC podawane są zwykle czynniki krzepnięcia zależne od witaminy K, stosowane mogą one być również u chorych z ciężkimi chorobami wątroby czy u tych pacjentów, u których przez przedawkowanie doustnych leków przeciwkrzepliwych doszło do znacznego ryzyka wystąpienia zagrażającego życiu krwawienia.

W przypadku zaś innych jednostek, które zostały wcześniej wymienione – takich jak np. hemofilia A czy hemofilia B – pacjentom, w razie zaistnienia takiej potrzeby, podawane są preparatów konkretnych czynników krzepnięcia, których to niedobór został u nich stwierdzony.

Źródła:

1. B. Sokołowska, Repetytorium z fizjologii hemostazy, Acta Haematologica Polonica 2010, 41, Nr 2, str. 245-252
2. J. Czajkowska-Teliga, Zaburzenia krzepnięcia w okresie okołoporodowym, Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia, tom 2, zeszyt 3, 208-211, 2009
3. H. Krauss, P. Sosnowski (red)., Podstawy fizjologii człowieka, Wyd. Naukowe UM w Poznaniu, 2009, Poznań, str. 258-274