Zespół pustego siodła to objaw choroby przysadki

Zespół pustego siodła to szereg objawów o podłożu hormonalnym wynikający z zaburzeń pracy przysadki mózgowej. Gruczoł ten może być uciskany przez położoną wyżej przeponę i ulegać odkształcaniu na fragmencie kości nazywanej siodłem tureckim. Choroba diagnozowana jest najczęściej u kobiet po kilku ciążach, które borykają się z nadwagą. Czy to groźne schorzenie? Jak leczy się zespół pustego siodła?

Spis treści

1. Czym jest siodło tureckie?
2. Przysadka mózgowa
3. Zespół pustego siodła
4. Rodzaje i objawy zespołu pustego siodła
5. Diagnostyka i leczenie zespołu pustego siodła

Zespół pustego siodła najczęściej diagnozowany jest u kobiet z nadwagą po licznych ciążach, choć może też wystąpić w wyniku urazów mechanicznych u mężczyzn i kobiet w różnym wieku. Tego typu zaburzenia mogą występować nawet u około 5% populacji.

Czym jest siodło tureckie?

Kość klinowa to jedna z kości budujących podstawę czaszki. Pełni głównie funkcje ochronne dla delikatnych części mózgu, ale też stanowi pewnego rodzaju rusztowanie – współtworząc np. oczodoły, kanał wzrokowy i drogi skrzyżowania nerwów wzrokowych. Łączy się ściśle z innymi kośćmi – m.in. potyliczną, kośćmi skroniowymi czy kośćmi tworzącymi twarzoczaszkę. Kość klinowa złożona jest z trzonu oraz większych i mniejszych skrzydeł, przez co swoim kształtem przypomina nieco motyla.

Na górnej powierzchni trzonu kości klinowej występuje charakterystyczna struktura – tzw. siodło tureckie (łac. sella turcica). Nazwa ta nawiązuje do kształtu siodła wykorzystywanego do jazdy konnej. Przed nim znajduje się guzek siodła oraz bruzda skrzyżowania wzrokowego, po bokach położone są bruzdy tętnicy szyjnej, natomiast bezpośrednio za siodłem położony jest móżdżek.

We wgłębieniu siodła tureckiego – w tzw. dole przysadki - znajduje się przysadka mózgowa. Ten gruczoł dokrewny pełni w organizmie szereg ważnych funkcji, a tak szczególne położenie spełnia dodatkowo funkcję ochronną, otaczając organ z 3 stron wytrzymałą tkanką kostną. Od strony górnej przysadka okryta jest warstwą łącznotkankową – tzw. przeponą siodła tureckiego.

Przysadka mózgowa

Przysadka – choć wymiarem przypomina zaledwie niewielkie nasiono fasoli - jest jednym z kluczowych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Jej funkcjonowanie jest ściśle związane z inną częścią mózgu – podwzgórzem. Oba te organy tworzą tzw. układ podwzgórzowo-przysadkowy – złożony system wewnątrzwydzielniczy, którego nadrzędną rolą jest utrzymywanie homeostazy organizmu.

Przysadka mózgowa reaguje na sygnały hormonalne z podwzgórza, w wyniku czego sama produkuje i uwalnia szereg hormonów. System podwzgórzowo-przysadkowy regulowany jest na zasadzie sprzężeń zwrotnych (głównie ujemnych) co oznacza, że produkcja jednego hormonu hamuje syntezę i wydzielanie innego – dzięki czemu układ pozostaje w równowadze.

Przysadka położona jest w środkowej części dołu czaszki, w siodle tureckim. Otoczona płynem mózgowo-rdzeniowym, niemal całkowicie wypełnia strukturę siodła.

Gruczoł ten złożony jest z trzech płatów różnej wielkości. Płat przedni jest wyraźnie większy i zbudowany jest z tkanki gruczołowej, produkującej i wydzielającej hormony. Płat mniejszy to płat nerwowy, stanowiący część podwzgórza z którym łączy się charakterystycznym lejkiem, nazywanym też szypułą przysadki (złożoną z włókien nerwowych i drobnych naczyń krwionośnych).

Najwięcej hormonów wydziela przedni, gruczołowy płat przysadki. Wśród najważniejszych, wymienić można m.in.:

• hormon wzrostu (GH) – niezbędny w procesach wzrastania organizmu, syntezy białek i rozkładu substancji zapasowych,
• prolaktynę (PRL) – stymuluje i wzmaga produkcję mleka (laktacja), u kobiet karmiących hamuje wydzielanie estrogenu blokując menstruację i owulację (szczególnie w okresie poporodowym),
• hormon tyreotropowy (TSH) – warunkuje prawidłowe wydzielanie hormonów tarczycy: T3 (trójjodotyroniny) i T4 (tyroksyny) regulujących przemiany metaboliczne.
• hormon folikulotropowy (FSH) – zaangażowany m. in w utrzymanie pęcherzyka dominującego w jajniku oraz regulacji faz cyklu miesiączkowego u kobiet
• hormon luteinizujący (LH) – podtrzymuje owulację i produkcję progesteronu u kobiet, u mężczyzn stymuluje syntezę testosteronu w jadrach;

Część tylna przysadki, choć mniejsza i schowana w strukturach płata przedniego, pełni nie mniej ważne funkcje. Magazynuje ona bowiem 2 inne ważne hormony:

• oksytocynę – hormon kluczowy dla prawidłowej akcji porodowej (wzmaga skurcze, stymuluje laktację, wspomaga tamowanie krwotoku po narodzinach dziecka);
• wazopresynę (hormon antydiuretyczny, ADH) – pobudza odzyskiwanie wody w kanalikach nerkowych, co skutkuje zagęszczaniem moczu; chroni przed odwodnieniem organizmu, reguluje ciśnienie tętnicze.

Z kolei środkowy płat wydziela peptyd stymulujący komórki barwnikowe znajdujące się w skórze do produkcji melaniny (melanotropinę, MSH), a także hormon wzmagający trawienie tłuszczów i uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych do krwi (lipotropinę, LPH).

Jak widać przysadka pełni funkcje doskonale zorganizowanej fabryki. Wszelkie zaburzenia związane z nadmiernym lub niedostatecznym wydzielaniem jej hormonów prowadzą do bardzo poważnych zaburzeń ogólnoustrojowych i metabolicznych.

Niedoczynność przysadki związana jest z opóźnionym wzrastaniem u dzieci, zaburzeniami dojrzewania i płodności. Natomiast jej nadczynność (wynikająca często ze zmian pochodzenia nowotworowego) może objawiać się zbyt wczesnym dojrzewaniem płciowym, gigantyzmem lub akromegalią.

Zaburzenia funkcji przysadki mogą być także wywołane przez przyjmowanie egzogennych hormonów, jak testosteron, czy GH. Takie terapie stosowane są najczęściej przez zawodników sportów siłowych w celu drastycznego zwiększenia siły i masy mięśniowej. Na jej pracę oddziaływać mogą też silne leki (np. stosowane w terapii schizofrenii, depresji oraz preparaty przeciwbólowe).

Warto zdawać sobie sprawę, że ingerencja w układ wydzielniczy może doprowadzić do zablokowania osi podwzgórze-przysadka. Powrót organizmu do stanu sprzed „kuracji hormonalnej” potrafi trwać latami!

Zespół pustego siodła

Pod względem anatomicznym, przysadka ściśle wypełnia przestrzeń siodła tureckiego, a jej właściwa pozycja jest warunkowana od góry przez przeponę (rodzaj błony łącznotkankowej).

Może się jednak zdarzyć, że jedna z opon mózgowych (pajęczynówka) – położona bezpośrednio nad przysadką zaczyna się obniżać i wgłębiać w rejon siodła tureckiego. Takie przewlekłe zmiany powodują uciskanie struktur przysadki i jej „rozpłaszczenie” – a co za tym idzie funkcjonalne zaburzenia w wydzielaniu hormonów. Schorzenia, które są związane z siodłem tureckim noszą nazwę zespołu pustego siodła.

Rodzaje i objawy zespołu pustego siodła

Pod względem klinicznym można wyróżnić 2 typy zespołu pustego siodła: pierwotny oraz wtórny.Pierwotny rodzaj schorzenia jest zazwyczaj efektem wrodzonych zaburzeń rozwojowych (kiedy przepona nie została wykształcona lub jej wadliwa struktura uniemożliwia właściwe przytrzymywanie przysadki).

Często jednak ten typ choroby nie daje konkretnych objawów i może być zdiagnozowany przypadkowo podczas innych badań obrazowych głowy.

Wtórny zespół pustego siodła związany jest uszkodzeniami przysadki, wynikającymi z zabiegu chirurgicznego lub radioterapii (napromieniania) stosowanej np. w terapii onkologicznej guzów mózgu. Do deformacji tkanki przepony może też prowadzić przewlekły proces zapalny przebiegający w obrębie skrzyżowania nerwów wzrokowych.

Najczęstszym powikłaniem tego typu zmian jest hiperprolaktynemia – czyli podwyższone stężenie hormonu prolaktyny (wydzielanej z przedniego płata przysadki) w surowicy krwi. Objawami, które powinny zwrócić uwagę u kobiet mogą być m.in.:

• zaburzenia miesiączkowania,
• wyciek mleka z brodawek sutkowych (u kobiet nie będących w ciąży lub karmiących),
• uderzenia gorąca,
• suchość pochwy,
• odwapnienie kości (osteoporoza).

Hiperprolaktynemia objawia się inaczej u mężczyzn, a jej najważniejsze symptomy to:

• zaburzenia libido i erekcji
• niepłodnośćpowiększenie gruczołów sutkowych (ginekomastia),
• zmniejszeniem masy mięśniowej
• skąpe owłosienie łonowe
• odwapnienie kości (osteoporoza).

W wyniku zespołu pustego siodła zaburzeniu ulega też wydzielanie innych hormonów, np. wazopresyny. Objawem jej niedoboru może być moczówka prosta – schorzenie powstające wskutek niezdolności do prawidłowego zagęszczania moczu. Osoby nią dotknięte, pomimo picia ogromnych ilości wody i pragnienia cierpią na postępujące odwodnienie i nadmierne stężenie sodu we krwi (hipernatremię).

W rzadkich wypadkach zespołu pustego siodła może dochodzić do ucisku nerwów wzrokowych, co wywołuje bóle głowy lub ubytki w polach widzenia.

Diagnostyka i leczenie zespołu pustego siodła

Diagnostyka zespołu pustego siodła nie zawsze jest łatwa z uwagi na dużą ilość mało specyficznych objawów tego schorzenia. Najbardziej istotne dla wykrycia choroby są badania obrazowe: tomografia komputerowej (TK) oraz rezonans magnetyczny (MRI), które umożliwiają zlokalizowanie anatomicznych podstaw problemu.

W pierwotnej postaci zespołu pustego siodła – jeśli czynność przysadki pozostaje prawidłowa – leczenie nie jest konieczne, a choroba nie pogarsza jakości życia.

Przy stwierdzeniu wtórnego typu choroby – niezbędne będzie wykonanie szczegółowych badań krwi w celu oznaczenia stężenia hormonów (m.in. prolaktyny, TSH, hormonu wzrostu, wazopresyny).

Niedoczynność przedniego płata przysadki będzie wpływać na zaburzenia funkcji innych gruczołów wewnątrzwydzielniczych, dlatego częstą strategią terapeutyczną będzie suplementowanie brakujących hormonów. W formie tabletek dostarczać można np. lewotyroksynę (stosowaną przy niedoczynności tarczycy lub chorobie Hashimoto).

W przypadku hiperprolaktynemii stosuje się farmakoterapię pozwalającą na znormalizowanie poziomu prolaktyny i powrót fizjologicznej funkcji gonad. Zabiegi chirurgiczne przy zespole pustego siodła stosowane są bardzo rzadko, jedynie w przypadku gdy dojdzie do zaburzeń krążenia w danym miejscu.

Zespół pustego siodła nie jest schorzeniem zagrażającym życiu, może jednak wpływać na ogólnoustrojowe zaburzenia endokrynologiczne. W zależności od przyczyny i nasilenia objawów, jego leczenie może więc wymagać specjalistycznej terapii hormonalnej.