Wazopresyna (hormon antydiuretyczny)

Wazopresyna (inaczej adiuretyna lub hormon antydiuretyczny) to oligopeptyd, którego cząsteczka zbudowana jest z 9 aminokwasów. Wazopresyna produkowana jest przez neurony jąder nadwzrokowych oraz okołokomorowych w podwzgórzu. Stamtąd, drogą transportu aksonalnego, transportowana jest do tylnego płata przysadki mózgowej, z którego to zachodzi uwalnianie tego hormonu. Adiuretyna jest substancją o krótkim okresie półtrwania, szacowany jest on na około 20 minut.

Wazopresyna (adiuretyna, ADH, AVP) to hormon antydiuretyczny, wytwarzany przez podwzgórze, a uwalniany przez tylny płat przysadki mózgowej. 

Główną rolą wazopresyny jest regulacja gospodarki wodnej ludzkiego organizmu. Hormon ten ma jednak zdecydowanie więcej działań, może on bowiem również m.in. doprowadzać do obkurczenia naczyń krwionośnych, a nawet wpływać na ludzkie zachowania. Idealnym stanem jest taki, gdzie ilość wazopresyny jest dostosowana do potrzeb organizmu – zarówno nadmiar, jak i zbyt mała ilość hormonu antydiuretycznego mogą być bowiem podłożem wystąpienia choroby.

Spis treści:

1. Wazopresyna: mechanizm działania i regulacja wydzielania
2. Wazopresyna: przyczyny i objawy niedoboru
3. Wazopresyna: przyczyny i objawy nadmiaru
4. Wazopresyna: testy służące oznaczaniu jej ilości w organizmie
5. Wazopresyna: jej analogi i antagoniści i ich zastosowanie w leczeniu różnych schorzeń

Wazopresyna: mechanizm działania i regulacja wydzielania

Wydzielanie wazopresyny uzależnione jest przede wszystkim od osmolalności osocza krwi i płynu mózgowo-rdzeniowego (parametry te są zależne od zawartości w osoczu i płynie mózgowo-rdzeniowym elektrolitów) oraz od objętości krwi krążącej. Osmolalność kontrolowana jest poprzez tzw. osmoreceptory, które znajdują się w obrębie podwzgórza, z kolei informacje o objętości krwi krążącej są rejestrowane przez baroreceptory (są to receptory reagujące na zmiany ciśnienia krwi), które znajdują się w obrębie zatok szyjnych oraz w obrębie naczyń krwionośnych.

Bodźcem do wydzielania wazopresyny może być zarówno zmniejszenie się objętości krwi krążącej (co sugeruje spadek ciśnienia tętniczego krwi), ale i wzrost osmolalności osocza (czyli stan, w którym ilości elektrolitów w osoczu przekraczają fizjologiczne wartości). W momencie, kiedy dojdzie do któregoś z wymienionych zjawisk, następuje wzmożenie wydzielania wazopresyny przez tylny płat przysadki mózgowej – za pośrednictwem adiuretyny organizm może wtedy dążyć do odzyskania stanu równowagi.

Wazopresyna oddziałuje przede wszystkim na nerki oraz na naczynia krwionośne. W nerkach obecne są receptory V2 dla wazopresyny – znajdują się one w obrębie kanalika krętego dalszego oraz kanalika zbiorczego nefronu. Pobudzenie tych receptorów sprawia, że dochodzi do wzmożonej produkcji, a także do zwiększonego wbudowywania w błony wspomnianych elementów kłębuszka nerkowego akwaporyn. Są to białka, za których pośrednictwem z pierwotnie powstającego w nerce moczu wchłaniana jest woda, która następnie trafia z powrotem do krwi. Rezultatem nerkowego działania wazopresyny jest to, że nerki produkują mocz bardziej zagęszczony – odzyskana woda trafia z powrotem do krążącej krwi, co pozwala doprowadzić do wzrostu ciśnienia tętniczego, a także do zmniejszenia (drogą rozrzedzenia) osmolalności krwi.

Hormon antydiuretyczny posiada również swoje receptory w obrębie naczyń krwionośnych – są nimi receptory V1. Pobudzenie tych struktur sprawia, że naczynia ulegają obkurczeniu. Jest to kolejny mechanizm, za którego pośrednictwem wazopresyna doprowadza do zwiększenia ciśnienia tętniczego krwi. Efekt ten jest jednak znacznie mniejszego stopnia niż ten, który pojawia się na skutek zadziałania hormonu na nerkę i obecne w niej receptory V2.

Regulować wydzielanie wazopresyny mogą również inne hormony. Tak jest w przypadku angiotensyny II, która stymuluje uwalnianie wazopresyny z przysadki mózgowej. Odwrotnie jest natomiast w przypadku przedsionkowego peptydu natriuretycznego (ANP) – bezpośrednio hamuje on uwalnianie on wydzielanie wspomnianej powyżej angiotensyny II, przez co – pośrednio – ANP zmniejsza uwalnianie wazopresyny.

Wazopresyna wpływa jednak jeszcze na wiele innych procesów. Za pośrednictwem wazopresyny regulowana jest agregacja płytek krwi, adiuretyna doprowadza bowiem do uwalniania z nich czynnika von Willebranda oraz tzw. czynnika VIII. Oprócz tego wazopresyna wpływa też na zachodzące w wątrobie procesy glukoneogenezy. Istnieje coraz więcej przesłanek przemawiających za tym, że adiuretyna wpływa również na nasze zachowanie, prawdopodobnie hormon ten jest bowiem zaangażowany w kształtowanie się ludzkich relacji społecznych, potencjalnie ma on również wpływ na ludzkie libido.

Wazopresyna: przyczyny i objawy niedoboru

Biorąc pod uwagę rolę wazopresyny w organizmie, łatwo jest zauważyć, do czego może dochodzić w sytuacji, kiedy hormon ten nie jest wydzielany w prawidłowy sposób. Niedobór wazopresyny prowadzi do nadmiernej utraty wody z organizmu. Efektem takiego stanu może być wystąpienie bardzo silnego, stałego pragnienia u pacjenta (określanego mianem polidypsji), dochodzić może także do zwiększonego wydalania moczu (nazywanego poliurią).

Fizjologicznie najwięcej wazopresyny wydzielane jest podczas nocnego wypoczynku – gdyby tak nie było, nasz sen byłby często przerywany w celu oddania moczu. U pacjentów, u których istnieje niedobór wazopresyny, taka regulacja nie istnieje – chorzy mogą często budzić się w nocy, przez co mogą oni stale odczuwać znacznego stopnia zmęczenie.Wymienione powyżej objawy mogą pojawiać się zarówno w przypadku niedoboru wazopresyny, ale i wtedy, kiedy problem dotyczy nie samej ilości hormonu w organizmie, ale defektu jego oddziaływania na swoiste receptory. Zbyt mała ilość wazopresyny może wynikać z zaburzeń dotyczących jej produkcji w podwzgórzu czy też uwalniania jej już z samej przysadki – stan taki określa się jako moczówkę prostą ośrodkową.

Druga postać tego schorzenia, czyli moczówka prosta nerkowa, związana jest z defektem nerkowych receptorów V2 dla wazopresyny. W jej przebiegu receptory te są po prostu niewrażliwe na hormon antydiuretyczny, przez co nawet właściwie wydzielana wazopresyna nie jest w stanie wywrzeć w obrębie nefronów swojego fizjologicznego efektu.U pacjentów, u których objawy sugerują niedobór lub brak działania wazopresyny, w procesie diagnostycznym trzeba wziąć pod uwagę pewien wyjątkowy stan. Jest nim kompulsywne, czyli niejako przymusowe, picie wody. W takiej sytuacji niski poziom wazopresyny jest niejako fizjologiczny – w sytuacji, kiedy do organizmu dostarczana jest zbyt duża ilość płynów, wazopresyna nie jest wydzielana – aby utrzymać odpowiednią równowagę, konieczne jest przecież wydalanie nadmiaru doprowadzanych płynów (a nie ich zatrzymywanie, do czego doprowadziłoby wydzielanie wazopresyna).Odwodnić się poprzez zbyt małą ilość wazopresyny można także na skutek spożywania pewnych... płynów. Tak dzieje się w przypadku alkoholu, wywiera on bowiem hamujący wpływ na uwalnianie wazopresyny.

Wazopresyna: przyczyny i objawy nadmiaru

Nadmiar wazopresyny, odwrotnie jak jej niedobór, doprowadza do zbytniego zatrzymywania wody w organizmie. Stan ten jest również groźny, ponieważ może prowadzić do hiponatremii, czyli zmniejszenia zawartości sodu w organizmie. Wynika to z tego, że zatrzymywane są coraz większe ilości wody, przez co stężenie sodu się zmniejsza – jest on jakoby "rozcieńczany" w nadmiernej co do potrzeb ilości płynów w organizmie. Objawy nadmiaru wazopresyny związane są głównie z układem nerwowym i obejmować one mogą:

• bóle głowy
• nudności i wymioty
• zmiany nastroju
• obniżenie napięcia mięśniowego
• drgawki
• zaburzenia świadomości

Stan związany ze zbyt dużą ilością adiuretyny w organizmie określany jest jako zespół niewłaściwego uwalniania wazopresyny (SIADH, skrót od angielskiego syndrome of inappropriate antidiuretic hormone hypersecretion). Do SIADH dochodzić może na skutek:

• chorób nowotworowych (zespół pojawiać się może szczególnie w przypadku nowotworów płuc, ale i w związku z nowotworami trzustki, pęcherza, jelita grubego czy ośrodkowego układu nerwowego i białaczek)
• stwardnienia rozsianego
• padaczki
• porfirii
• zespołu Guillain-Barre
• zakażenia wirusem HIV czy rozwoju AIDS
• przewlekłych chorób układu oddechowego (np. mukowiscydozy czy rozedmy płuc)
• zakażeń układu oddechowego (np. w przebiegu ropnia płuc czy gruźlicy, ale i podczas zapalenia płuc)
• niewydolności prawej komory serca
• zażywania niektórych leków (np. karbamazepiny, diuretyków, preparatów przeciwdepresyjnych czy leków przeciwpsychotycznych i morfiny).

Skutkiem wymienionych schorzeń jest albo wzmożone uwalnianie wazopresyny z przysadki, albo też jej ektopowa (czyli odbywająca się poza podwzgórzem) produkcja – niektóre nowotwory mogą bowiem produkować albo wazopresynę, albo substancje o działaniu podobnym do tego hormonu.

Wazopresyna: testy służące oznaczaniu jej ilości w organizmie

W diagnostyce stanów związanych z nieodpowiednią ilością lub nieprawidłowym działaniem wazopresyny w organizmie wykorzystywane są różne testy. Jednym ze stosowanych badań jest po prostu oznaczanie stężenia wazopresyny we krwi. Istotne jest jednak to, że aby móc ustalić jakiekolwiek wnioski, istotna jest wiedza dotycząca parametrów osmolalności osocza, dlatego równocześnie z oznaczaniem stężenia wazopresyny we krwi przeprowadza się wspomniane powyżej badanie.

Diagnostyka obejmować może też przeprowadzenie testu odwodnieniowego oraz odwodnieniowo-wazopresynowego. W pierwszym teście, przeprowadzanym w warunkach szpitalnych, pacjent przez kilka-kilkanaście godzin nie może przyjmować płynów. W czasie restrykcji płynowej dokonuje się analiz osmolalności i ciężaru właściwego moczu, a także osmolalności oraz zawartości sodu we krwi. W sytuacji, gdy – mimo zaprzestania podaży płynów – pacjent nadal wydala niezagęszczony mocz, istnieje wtedy możliwość podejrzewania moczówki. Kolejnym etapem procesu diagnostycznego jest jednak ustalenie, jaki konkretnie typ moczówki istnieje u chorego – w tym celu wykonuje się uzupełnienie testu odwodnieniowego.Test odwodnieniowo-wazopresowy bazuje na podawaniu pacjentowi analogu wazopresyny – desmopresyny. Jeżeli po jej podaniu ciężar właściwy moczu i jego osmolalność narastają, to wtedy wnioskować można o tym, że istnieje u niego moczówka prosta ośrodkowa związana z niedoborem wazopresyny. Z kolei w sytuacji odwrotnej, czyli wtedy, kiedy mimo podania desmopresyny parametry moczu pozostają niezmienne i nadal odbiegają od normy, sugeruje to istnienie moczówki prostej nerkowej, czyli tej, w której wazopresyna nie ma na co działać, ponieważ defekt dotyczy nerkowych receptorów dla tego hormonu.

Wazopresyna: jej analogi i antagoniści i ich zastosowanie w leczeniu różnych schorzeń

Biorąc pod uwagę to, jakie są właściwości wazopresyny, dość łatwo jest zauważyć, że czasami można pomóc pacjentom poprzez podawanie im substancji o aktywności analogicznej do hormonu antydiuretycznego, a czasami przydatne jest natomiast zastosowanie preparatów o działaniu antagonistycznym do wazopresyny. Istnieją substancje określane jako syntetyczne analogi wazopresyny – takowymi są desmopresyna i terlipresyna.

Desmopresyna wykazuje się przede wszystkim działaniem zmniejszającym diurezę i z tego względu stosowana ona jest w przypadku moczówki prostej ośrodkowej, ale i w leczeniu moczenia nocnego u dzieci. Dzięki temu, że desmopresyna (podobnie jak wazopresyna) może zwiększać uwalnianie z płytek czynnika von Willebranda i czynnika VIII, preparat ten może być stosowany również w celu zapobiegania krwawieniom.

Terlipresyna jest z kolei związkiem, który działa przede wszystkim na naczynia krwionośne – lek ten doprowadza do skurczu komórek mięśniowych gładkich obecnych w tych strukturach, dzięki czemu może być on stosowany do opanowania krwawień (np. tych z żylaków przełyku).W odmiennych sytuacjach wykorzystuje się z kolei te leki, które są zaliczane do antagonistów wazopresyny. Określa się je jako waptany (jako ich przykład można podać tolwaptan) i znajdują one zastosowanie m.in. w leczeniu hiponatremii (obniżonego stężenia sodu we krwi), marskości wątroby czy niewydolności serca.