Nadwaga i otyłość hormonalna

Nadmiar lub niedobór hormonów mogą wywoływać zmiany w składzie masy ciała, a w konsekwencji prowadzić do nadwagi i otyłości. Które hormony przyczyniają się do choroby otyłości? Jak badać hormony i jak zadbać o ich prawidłowy poziom w organizmie?

Spis treści

1. Nadwaga i otyłość hormonalna - insulina
2. Nadwaga i otyłość hormonalna - hormony tarczycy: T3 i T4
3. Nadwaga i otyłość hormonalna - hormony nadnerczy: kortyzol i DHEA
4. Nadwaga i otyłość hormonalna - estrogeny i progesteron
5. Nadwaga i otyłość hormonalna - testosteron
6. Nadwaga i otyłość hormonalna - hormon wzrostu
7. Nadwaga i otyłość hormonalna - leptyna
8. Nadwaga i otyłość hormonalna - grelina

Metabolizm, czyli wszystkie reakcje chemiczne i związane z nimi przemiany energii zachodzące w komórkach, zależy od hormonów. Hormony to tzw. cząsteczki sygnałowe produkowane i wydzielane przez gruczoły dokrewne. Narządem, który koordynuje działanie hormonów jest podwzgórze. Podwzgórze wysyła sygnały, które regulują wydzielanie hormonów przez przysadkę mózgową. Z kolei przysadka wydziela hormony, które już bezpośrednio oddziałują na gruczoł dokrewny np. tarczycę, nadnercza, jajniki.

Hormony pełnią różne funkcje i najczęściej oddziałują na kilka narządów jednocześnie. Wpływają m. in. na poziom glukozy we krwi, zawartość tkanki tłuszczowej, a także na nerwowe ośrodki głodu i sytości. W trakcie i po posiłku instruują organizm, czy spożyty pokarm ma zostać wykorzystany jako źródło energii, zmagazynowany w postaci tkanki tłuszczowej, czy użyty do budowy mięśni. Większość hormonów jest ze sobą ściśle  powiązana, dlatego rozregulowanie jednego z nich zwykle pociąga za sobą rozregulowanie pozostałych.

Podpowiadamy które hormony i w jaki sposób przyczyniają się do powstawania nadwagi (stanu przedotyłościowego) i choroby otyłości.

Nadwaga i otyłość hormonalna - insulina

Insulina jest wydzielana przez trzustkę i obniża zbyt wysoki poziom glukozy we krwi po posiłku. Wyrzut insuliny do krwiobiegu jest stymulowany przez węglowodany (szczególnie proste), aminokwasy i kwasy tłuszczowe pochodzące z pokarmu. Dzięki insulinie glukoza jest transportowana do wątroby, gdzie jej nadmiar zostaje gromadzony w postaci glikogenu (zapasowej postaci glukozy) lub jest przekształcany w kwasy tłuszczowe, które są odkładane w tkance tłuszczowej. Ponadto insulina pozwala na przenikanie glukozy bezpośrednio do komórek, które wykorzystują ją jako źródło energii. Najwięcej receptorów dla insuliny znajduje się na komórkach tłuszczowych, wątroby i mięśniach szkieletowych.

Co wpływa na poziom insuliny?

Przyczyną nadmiaru insuliny (hiperinsulinemii) jest częste spożywanie produktów o wysokim ładunku glikemicznym, czyli o dużej zawartości węglowodanów prostych np. jasnego pieczywa i słodyczy. W następstwie ich spożycia dochodzi do gwałtownego wzrostu poziom glukozy (hiperglikemii) i w odpowiedzi na to wyrzutu insuliny. Wtedy trzustka produkuje więcej insuliny i jeżeli ten cykl powtarza przez długi czas, komórki zaczynają w końcu „ignorować” insulinę i pojawia się insulinooporność. Z kolei insulinooporność jeszcze bardziej nasila wydzielanie insuliny. W ten sposób tworzy się błędne koło zależności, które bardzo często towarzyszy otyłości (szczególnie typu brzusznego, androidalnego) i może prowadzić do cukrzycy typu 2. Oprócz sposobu odżywania, na poziom insuliny niekorzystnie wpływa siedzący tryb życia, zbyt długie przerwy między posiłkami, przewlekły stres oraz niektóre leki np. sterydy. Bardzo rzadko przyczyną nadmiaru insuliny jest nowotwór o nazwie insulinoma.

Jak zbadać poziom insuliny?

Poziom insuliny można oznaczyć w laboratorium z krwi, a jej wartość na czczo powinna wynosić pomiędzy 2,60-24,90 mIU/l, jednak najlepiej kiedy nie przekracza 10 mIU/l. Wrażliwość na insulinę można ocenić mierząc stężenie glukozy i insuliny na czczo. Na podstawie tych dwóch parametrów wylicza się następnie wskaźnik HOMA (HOMA-IR, ang. Homeostatic model assessment) lub QUICKI (ang. Quantitative insulin sensitivity check index).

Nieprawidłowy poziom insuliny - co robić?

Zbyt wysoki poziom insuliny na czczo może świadczyć o insulinooporności i rozwijającej się cukrzycy typu 2. Spożywaj regularne posiłki bogate w błonnik pokarmowy (węglowodany złożone), gdyż są one wchłaniane wolniej niż węglowodany proste i nie podnoszą gwałtownie poziomu glukozy i insuliny we krwi. Uprawiaj również sport, ponieważ dzięki regularnym ćwiczeniom komórki mięśniowe staną się bardziej wrażliwe na insulinę.

Czytaj też:

Działanie TRZUSTKI i jej choroby: ostre zapalenie trzustki, insulinoma, mukowiscydoza CHOROBY WĄTROBY - objawy chorej wątroby. Przyczyny i leczenie

Nadwaga i otyłość hormonalna - hormony tarczycy: T3 i T4

Trójjodotyronina (T3) i tyroksyna (T4) są hormonami wydzielanymi przez tarczycę i regulują funkcje większości tkanek organizmu, wpływając m. in. na metabolizm białek, tłuszczów i węglowodanów, przemiany energetyczne oraz czynności obwodowego układu nerwowego. Tarczyca produkuje głównie T3, z której w tkankach powstaje kilkukrotnie aktywniejsza biologicznie T4. Hormony tarczycy są kontrolowane przez hormon przysadkowy tyreotropinę (TSH). Kiedy ilość TSH rośnie, spada poziom T3 i T4, natomiast jeśli ilość TSH maleje, rośnie poziom T3 i T4.

Co wpływa na poziom hormonów tarczycy?

Na to, ile T3 i T4 znajduje się w danym momencie w organizmie, wpływa sposób odżywiania, ilość aktywności fizycznej, przewlekły stres, przyjmowane leki, ciąża. Nieprawidłowa praca tarczycy może być spowodowana chorobami autoimmunologicznymi np. chorobą Hashimoto prowadząc do niedoczynności tego narządu. Wtedy wydzielanie T3 i T4 przez tarczycę spada, co zwiększa wydzielanie TSH przez przysadkę. Nieleczona niedoczynność tarczycy może być przyczyną otyłości, gdyż niski poziom T3 i T4 skutkuje spowolnieniem przemiany materii, gromadzeniem się tkanki tłuszczowej oraz wody.

Jak zbadać poziom hormonów tarczycy?

Diagnostyka czynności tarczycy polega na badaniu poziomu TSH, który jest obecnie najczulszym wskaźnikiem zaburzeń czynnościowych tego narządu. Poziom TSH na czczo jest zależny od wieku i powinien wynosić u osób dorosłych od 0,3 do 4 mU/l. Jednak uważa się, że wartości powyżej 2 mU/l z współwystępującymi objawami niedoczynności tarczycy mogą już świadczyć o zaburzeniach jej czynności. Poziom TSH często oznacza się razem z tzw. wolnymi frakcjami hormonów tarczycy – fT3 i fT4. Z punktu widzenia problemów z masą ciała istotne jest stwierdzenie niedoczynności tarczycy (za wysoki poziom TSH i za niski fT3 i fT4), gdyż prowadzi ona do przybierania na wadze.

Nieprawidłowy poziom hormonów tarczycy - co robić?

Właściwa dieta i aktywność fizyczna mogą być niewystarczające, by wrócić do prawidłowej masy ciała, dlatego w większości przypadków endokrynolog przepisuje leki, która mają na celu znormalizowanie poziomu hormonów tarczycy.

Czytaj też:Gruczoł tarczowy: jak działa tarczyca i jaki wpływ na nasze zdrowie mają hormony tarczycy?

Nadwaga i otyłość hormonalna - hormony nadnerczy: kortyzol i DHEA

Kortyzol jest wydzielany przez korę nadnerczy pod wpływem stresu. Hormon ten zwiększa poziom glukozy we krwi poprzez zmniejszenie wydzielania insuliny i stymulację uwalniana glukozy z glikogenu w wątrobie. Dodatkowo utrudnia pozbycie się nadmiaru tkanki tłuszczowej, gdyż hamuje lipolizę, czyli rozkład tkanki tłuszczowej do kwasów tłuszczowych i glicerolu. Zmniejsza również wrażliwość komórek na insulinę powodując insulinooporność. Oprócz tego kortyzol osłabia działanie układu odpornościowego, zwiększa ciśnienie krwi oraz przyspiesza oddech. Wszystko to ma na celu przygotowanie organizmu do sytuacji stresowej.

Dehydroepiandrosteron (DHEA) jest również wydzielany przez korę nadnerczy. Z niego są wytwarzane hormony płciowe takie jak estrogeny i testosteron. Inna nazwa DHEA to „hormon młodości”, gdyż jego poziom jest wskaźnikiem biologicznego wieku człowieka. Odpowiedni poziom DHEA działa przeciwzapalnie, przeciwmiażdżycowo i aktywuje układ odpornościowy, dlatego jego spadek może wpływać na powstawanie chorób, w tym otyłości.

Co wpływa na poziom hormonów nadnerczy?

U osób z otyłością obserwuje się zwiększony rozpad kortyzolu, co w konsekwencji wymusza na nadnerczach jego zwiększoną produkcję. Czynnikiem utrzymującym wysoki poziom kortyzolu jest długotrwały stres, przyjmowanie leków sterydowych lub, rzadziej, guz nadnerczy. Nadmiar kortyzolu jest przyczyną zespołu Cushinga, choroby która charakteryzuje się przyrostem masy ciała i otyłością, przy której tkanka tłuszczowa gromadzi się w okolicy karku, tułowia i twarzy (tzw. otyłość typu cushingoidalnego). Z uwagi na to, że zarówno kortyzol, jak i DHEA powstają z cholesterolu nadmiar kortyzolu może zaburzać produkcję DHEA. Ma to szczególnie miejsce w trakcie przewlekłego stresu, gdy dochodzi do ciągłego wyrzut kortyzolu przez nadnercza, kosztem produkcji DHEA, którego poziom we krwi się obniża. Poziom DHEA spada również sukcesywnie po 25 roku życia.

Jak zbadać poziom hormonów nadnerczy?

Poziom kortyzolu i DHEA można zmierzyć w laboratorium z krwi, moczu lub śliny. Pomiar jest najlepiej wykonywać w kilku punktach w ciągu dnia, gdyż wydzielanie kortyzolu i DHEA jest najwyższe 30 minut po pobudce i sukcesywnie spada aż do wieczora.

Nieprawidłowy poziom hormonów nadnerczy - co robić?

Aktywność fizyczna i techniki relaksacyjne mogą pomóc w obniżeniu nadmiaru kortyzolu, co jednocześnie pozwoli na unormowanie się niskiego poziomu DHEA.

Nadwaga i otyłość hormonalna - estrogeny i progesteron

Estrogeny (estradiol, estron i estriol) są wytwarzane głównie w jajnikach oraz w niewielkich ilościach w łożysku i tkance tłuszczowej. Z trzech głównych estrogenów w organizmie kobiety to estradiol pomaga zachować prawidłową masę ciała. W okresie dojrzewania estrogeny u kobiet odpowiadają za zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej. Estradiol powoduje, że tkanka tłuszczowa odkłada się w okolicach bioder i pośladków. Jednak ten tłuszcz ma korzystny wpływ na odpowiedź insulinową, w przeciwieństwie do tłuszczu gromadzonego w okolicy brzucha (tłuszcz trzewny). W okresie menopauzy obserwuje się gwałtowny spadek poziomu estrogenów, który powoduje zwiększenie masy tłuszczu trzewnego. Konsekwencją tego jest wzrost oporności na insulinę.

Progesteron jest wytwarzany w jajnikach głównie przez ciałko żółte oraz przez łożysko w trakcie ciąży. Pomaga on utrzymać prawidłowy poziom estrogenów i stabilizuje poziom glukozy we krwi. Dlatego kobiety z niskim poziomem progesteronu (z tzw. przewagą estrogenową) mogą mieć wahania insuliny we krwi i problemy z utrzymaniem prawidłowej masy ciała.

Właściwa równowaga pomiędzy estrogenami a progesteronem ma kluczowe znaczenie w utrzymaniu prawidłowej masy ciała u kobiet.

Jak zbadać poziom estrogenów i progesteronu?

Badanie poziomu estrogenów i progesteronu można wykonać z krwi. Normy laboratoryjne dla tych hormonów są zależne od wieku, płci i etapu cyklu miesiączkowego.

Co wpływa na poziom estrogenów i progesteronu?

Poziom estradiolu zmniejsza się w okresie menopauzalnym, co jest związane z wygasaniem aktywności jajników. Głównym estrogenem staje się estron, który powoduje przemieszczenie się tkanki tłuszczowej z okolicy bioder i pośladków w okolice brzucha. Natomiast nadmiar estrogenów może być związany z przewlekłym stresem, spożywaniem zbyt dużej ilością przetworzonych produktów i cukru oraz z ekspozycją na ksenoestrogeny, czyli substancje chemiczne naśladujące działanie estrogenów np. bisfenolu A występującego w plastikowych opakowaniach na żywność. Przyczyną zbyt wysokiego poziomu estrogenów jest również nadmiar tkanki tłuszczowej.

Nieprawidłowy poziom estrogenów i progesteronu - co robić?

Spożywaj produkty bogate w błonnik pokarmowy, które pomogą usuwać nadmiar estrogenów z organizmu. Pij także zieloną herbatę, która obniża poziom estronu. Ogranicz alkohol i kofeinę, gdyż zwiększają one stężenie estrogenów. Zrezygnuj z chemicznych środków czyszczących na rzecz naturalnych (np. soda). Żywność przechowuj w szklanych naczyniach, a nie plastikowych.

Czytaj też:Otyłość pośladkowo - udowa, czyli otyłość typu gruszkaOTYŁOŚĆ BRZUSZNA - musisz ją pokonać!

Nadwaga i otyłość hormonalna - testosteron

Testosteron jest podstawowym męskim hormonem wytwarzanym przez jądra, a także w niewielkich ilościach przez korę nadnerczy i jajniki u kobiet. W okresie dojrzewania testosteron u mężczyzn powoduje zmniejszenie masy tłuszczowej i zwiększenie masy mięśniowej. Niski poziom testosteronu, który postępuje u mężczyzn wraz z wiekiem, powoduje gromadzenie się tłuszczu trzewnego, który niekorzystnie wpływa na odpowiedź insulinową i towarzyszy zespołowi metabolicznemu.

Co wpływa na poziom testosteronu?

Nadmiar testosteronu (oraz innych androgenów) u kobiet może towarzyszyć np. zespołowi policystycznych jajników (PCO). Osoby z PCO charakteryzują się m. in. insulinoopornością oraz otyłością typu brzusznego. U mężczyzn, na spadek testosteronu wpływa starszy wiek, niska aktywność fizyczna oraz otyłość.

Jak zbadać poziom testosteronu?

Poziom testosteronu bada się z krwi. Normy laboratoryjne dla testosteronu całkowitego są zależne od płci i dla mężczyzn wynoszą: 12-40 nmol/l; dla kobiet: 1-2,5 nmol/l.

Nieprawidłowy poziom testosteronu - co robić?

Uprawiaj sport, gdyż pomaga on w naturalny sposób zwiększyć poziom testosteronu. Zadbaj o odpowiednią ilość jedno- i wielonasyconych kwasów tłuszczów i białek, witamin z grupy B i witaminy E, pierwiastków (cynku, chromu, magnez), które są niezbędne do produkcji androgenów. Nie eksperymentuj z preparatami hormonalnymi bez konsultacji z lekarzem.

Nadwaga i otyłość hormonalna - hormon wzrostu

Hormon wzrostu jest wydzielany przez przysadkę mózgową i wpływa na skład masy ciała poprzez stymulację lipolizy oraz zwiększenie syntezy białek i przyrost masy mięśniowej, co zwiększa spoczynkowe tempo przemiany materii. Ponadto, podobnie jak insulina wpływa na gospodarkę węglowodanową. Z tą różnicą, że insulina jest głównym hormonem uczestniczącym w metabolizmie po posiłku, natomiast hormon wzrostu odgrywa kluczową rolę w okresie między posiłkami i w trakcie głodzenia. U osób z otyłością dochodzi do zahamowania wydzielania hormonu wzrostu i jego niedoboru m. in. z powodu podwyższonego poziomu kwasów tłuszczowych we krwi oraz adaptacji do insulinooporności. Niedobór hormonu wzrostu u dzieci powoduje karłowatość przysadkową, natomiast u dorosłych niekorzystnie wpływ na skład masy ciała. Zbyt mała ilość tego hormonu powoduje gromadzenie tkanki tłuszczowej, szczególnie w okolicy brzucha, zmniejszenie masy mięśniowej oraz wzrost poziomu lipidów we krwi.

Co wpływa na poziom hormonu wzrostu?

Poziom hormonu wzrostu obniża się fizjologicznie wraz z wiekiem. Spożywanie zbyt dużej ilości węglowodanów prostych, niedostateczna ilość snu (największy wyrzut hormonu wzrostu następuje w najgłębszym, czwartym stadium snu), niska aktywność fizyczna, przewlekły stres, wysoki poziom kortyzolu i progesteronu dodatkowo obniżają jego poziom.

Jak zbadać poziom hormonu wzrostu?

Z uwagi na to, że na poziom hormonu wzrostu wpływają różne czynniki oraz, że jest on wydzielany przez przysadkę pulsacyjnie, jednorazowe badanie z krwi tego hormonu może być niemiarodajne.

Nieprawidłowy poziom hormonu wzrostu - co robić?

Wysiłek fizyczny to najlepszy sposób, by podnieść poziom hormonu wzrostu. W trakcie ćwiczeń hormon wzrostu stymuluje lipolizę, co pozwala spalić tkankę tłuszczową i utrzymywać stabilny poziom glukozy we krwi. Zadbaj również o wypoczynek i długi sen.

Czytaj też: Przysadka mózgowa: działanie, hormony, choroby

Nadwaga i otyłość hormonalna - leptyna

Leptyna, inaczej „hormon sytości”, jest wytwarzana głównie przez tkankę tłuszczową podskórną. W mniejszych ilościach leptyna powstaje w łożysku, błonie śluzowej żołądka i jelita cienkiego, wątrobie i mięśniach szkieletowych. Leptyna wpływa na podwzgórze, w którym znajdują się receptory leptynowe, wywołując uczucie sytości, co jest dla organizmu sygnałem do zaprzestania jedzenia. Zaburzenia sygnału leptytowego przez jej zbyt niski poziom lub brak wrażliwości receptora na jej działanie, wywołują brak uczucia sytości i nadmierną podaż jedzenia. Wysoki poziom leptyny jest obserwowany u osób z nadwagą i otyłością. Długotrwałe podwyższenie leptyny we krwi może prowadzić do zjawiska leptynooporności, czyli stanu, w którym receptory leptyny przestają ją rozpoznawać. To mechanizm analogiczny do przypadku oporności na insulinę. Nadmierne stężenie leptyny może prowadzić do rozwoju insulinooporności i w konsekwencji cukrzycy typu 2.

Co wpływa na poziom leptyny?

Ilość leptyny we krwi jest proporcjonalna do zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, z tym że u kobiet jest ona 2-3 razy wyższa, niż u mężczyzn. Wynika to z faktu posiadania przez kobiety wyższej zwartości tkanki tłuszczowej podskórnej, a nie trzewnej oraz z wyższego stężenia estrogenów, które stymulują wydzielanie leptyny. Wzrost leptyny powoduje również ciąża (wydzielanie leptyny przez łożysko), pora dnia (najwyższy poziom obserwuje się pomiędzy 24.00 a 2.00) oraz cykl menstruacyjny (w czasie owulacji ulega zwiększeniu i jest podniesione w fazie lutealnej). Natomiast spadek leptyny powodują androgeny, pora dnia (najniższe poziom obserwuje się pomiędzy 8.00 a 9.00), cykl menstruacyjny (w fazie folikularnej stężenie leptyny zmniejsza się), niedostateczna ilość snu, przewlekły stres, dieta bogata w proste węglowodany i tłuszcze trans, odchudzanie (redukcja tkanki tłuszczowej), rzadkie mutacje genetyczne genu LEP kodującego leptynę.

Jak zbadać poziom leptyny?

Badanie poziomu leptyny we krwi nie jest zlecane rutynowo, ponieważ jego przydatność kliniczna nie została jeszcze ustalona. Nie mniej jej oznaczenie można wykonać u osób chorych na otyłość z objawami przewlekłego głodu, u dzieci z otyłością z rodzinną historią otyłości w dzieciństwie oraz do oceny funkcji rozrodczych i przyczyn zaburzeń miesiączkowania u osób z otyłością (leptyna wpływa na poziom hormonów płciowych). Badanie wykonuje się rano, na czczo. Normy laboratoryjne dla mężczyzn to: 1 - 5 ng/dl; dla kobiet to: 7 - 13 ng/dl. Jednak z uwagi na wpływ na poziom leptyny różnych czynników wynik pacjenta należy interpretować indywidualnie.

Nieprawidłowy poziom leptyny - co robić?

A jeśli poziom leptyny jest nieprawidłowy? Źródłem nadmiaru leptyny jest zbyt duża ilość tkanki tłuszczowej, dlatego gdy zredukujesz masę ciała (schudniesz) organizm stanie się bardziej wrażliwy na leptynę i będzie informował cię, kiedy skończyć posiłek. Staraj się przesypiać 7-8 godzin na dobę, spożywaj regularnie posiłki i nie głodź się.

Nadwaga i otyłość hormonalna - grelina

Grelina nazywana jest „hormonem głodu” i razem z leptyną odpowiada za równowagę między głodem a sytością. Gdy organizm zaczyna być głodny, albo gdy pomyślisz o jedzeniu, komórki endokrynne żołądka wydzielają grelinę, która podobnie jak leptyna trafia do podwzgórza i łączy się z receptorami dla greliny. Następnie aktywacji ulega neuropeptyd Y, który pobudza apetyt i wywołuje uczucie głodu. Po posiłku poziom greliny spada i pojawia się uczucie sytości. Grelina ujemnie koreluje ze stężeniem glukozy oraz insuliny we krwi.

Wysoki poziom greliny stwierdza się u osób z niskim wskaźnikiem BMI, będących na diecie redukcyjnej, chorujących na anoreksję, bulimię i choroby nowotworowe. Nadmiar greliny jest przyczyną napadów nadmiernego objadania się. Zauważono również, że w trakcie i po zakończeniu diety redukcyjnej poziom greliny rośnie, stymulując apetyt co może sprzyjać efektowi jo-jo.

Co wpływa na poziom greliny?

Wzrost poziomu greliny powodują: stosowanie restrykcyjnych diet, spanie krócej niż 8 godzin na dobę, zbyt długie przerwy między posiłkami, przewlekły stres (w wyniku wysokiego poziomu kortyzolu) oraz nadmierne spożycie tłuszczu i niedostateczne białek i węglowodanów. Podwyższony poziom greliny występuje również w zespole Pradera-Williego, który charakteryzuje się uwarunkowanym genetycznie, nadmiernym apetytem i otyłością. Spadek poziomu greliny powodują: spożycie posiłku, zakażenie bakterią Helicobacter pylori, regularna aktywność fizyczna.

Jak zbadać poziom greliny?

Badanie poziomu greliny we krwi nie jest zlecane rutynowo, ponieważ jego przydatność kliniczna nie została jeszcze ustalona.

Nieprawidłowy poziom greliny - co robić?

 Sygnał o zaspokojeniu uczucia głodu dociera do mózgu po ok. 20 minutach od rozpoczęcia posiłku, a w ok. 90 minut po spożyciu posiłku poziom greliny zaczyna się obniżać. Dlatego powolne jedzenie, dokładne gryzienie pokarmu oraz kończenie posiłku w momencie, gdy czujesz jeszcze niedosyt zapobiega przejadaniu się. Regularna aktywność fizyczna również pozwala na obniżenie poziomu greliny i zapobiega napadom głodu.

Piśmiennictwo:

1. Polińska B i wsp. Rola greliny w organizmie. Postepy Hig Med Dosw, 2011; 65, 1-7.2. Tatoń J.: Insulinooporność: patofizjologia i klinika. Diabetologia. PZWL Warszawa 2001, 176–185. 3. Demissie M. i Milewicz A. Zaburzenia hormonalne w otyłości. Diabetologia Praktyczna 2003, 4, 3, 207–209. 4. Salvatori R. Growth hormone deficiency in patients with obesity. Endocrine. 2015, 49, 2, 304-6. 5. Choroby wewnętrzne pod redakcją Szczeklik A., Medycyna Praktyczna Kraków 2005 6. Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. Podręcznik dla studentów medycyny pod redakcją Dembińska-Kieć A. i Naskalski J.W., Elsevier Urban & Partner Wydawnictwo Wrocław 2009, wydanie 3. 7. http://www.labtestsonline.pl

dr n. med. Karolina Karabin