Hormony tarczycy - tyroksyna, trójjodotyronina, kalcytonina

Hormony tarczycy to produkowane przez ten gruczoł tyroksyna, trójjodotyronina oraz kalcytonina. Pierwsze dwa z wymienionych są szczególnie ważne, ponieważ bez nich człowiek nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować. Do choroby dochodzi zarówno przy nadmiarze hormonów tarczycy, jak i na skutek ich niedoboru. Jakie są działania hormonów tarczycy i przez wystąpienie jakich stanów może dochodzić do zaburzeń ich ilości w organizmie?

Spis treści

1. Hormony tarczycy: tyroksyna i trójjodotyronina
2. Hormony tarczycy: regulacja wydzielania T3 i T4
3. Hormony tarczycy: działanie T3 i T4 w organizmie
4. Hormony tarczycy: objawy i przyczyny niedoboru T3 i T4
5. Hormony tarczycy: objawy i przyczyny nadmiaru T3 i T4
6. Hormony tarczycy: kalcytonina
7. Hormony tarczycy: diagnostyka
8. Hormony tarczycy: zastosowania w leczeniu różnych schorzeń

Hormony tarczycy są niezbędne do życia. Tarczyca to narząd niewielki – jej masa sięga zazwyczaj do 60 gramów. Część ludzi nawet nie zdaje sobie sprawy z jej posiadania, a tak naprawdę gruczoł ten i produkowane przez niego hormony są po prostu niezbędne do życia. Głównymi produktami tarczycy są tyroksyna (T4) i trójjodotyronina (T3), których działania są zasadniczo podobne, oprócz tego gruczoł ten produkuje jeszcze trzecią substancję, którą jest kalcytonina.

Hormony tarczycy: tyroksyna i trójjodotyronina

Najistotniejszymi produktami gruczołu tarczowego są tyroksyna oraz trójjodotyronina. Wyjściowym substratem do produkcji tych hormonów jest aminokwas tyrozyna, hormony w ostatecznej postaci zawierają w swoich cząsteczkach atomy jodu. W obrębie gruczołu tarczowego hormony te powstają poprzez przemiany większej cząsteczki, którą jest tyreoglobulina. Tyreoglobulina magazynowana jest we wnętrzu pęcherzyków tarczycowych, znajduje się ona w obrębie tzw. koloidu, i – po stymulacji komórek tarczycy przez TSH – uwalniane są z niej gotowe do działania hormony tarczycy.

Tarczyca uwalnia przede wszystkim tyroksynę, trójjodotyronina uwalniana jest przez gruczoł w śladowych ilościach. To jednak nie T4, a T3 jest zdecydowanie bardziej aktywnym hormonem – jego aktywność jest 3 do 5 razy większa od aktywności T4. Ostateczna ilość T3 we krwi nie jednak zależna jedynie od jego ilości uwalnianych z tarczycy. W wielu tkankach obwodowych (m.in. w wątrobie, w sercu, w jelicie oraz w przysadce mózgowej i w mięśniach szkieletowych) istnieje enzym dejodynaza, dzięki któremu dochodzi do konwersji T4 do zdecydowanie bardziej aktywnego T3.O aktywności hormonów tarczycy decyduje nie tylko ich ilość we krwi, ale również to, jaki jest stopień związania tych cząsteczek z transportującymi je białkami.

Aktywne są bowiem tylko te hormony, które znajdują się w postaci wolnej, niezwiązanej. Stężenie wolnej T4 we krwi wynosi zwykle około 0,03% całkowitej ilości hormonów tarczycy we krwi, z kolei stężenie wolnej T3 sięga około 0,3%. Pozostała ilość hormonów tarczycy związana jest z albuminami (transportują one do 20% wszystkich hormonów tarczycy we krwi) oraz z białkami wiążącymi hormony tarczycy (które transportują łącznie nawet do 85% całej ilości produkowanych przez gruczoł tarczowy hormonów).

Hormony tarczycy: regulacja wydzielania T3 i T4

Wydzielanie hormonów tarczycy kontrolowane jest przez trzy narządy, którymi są podwzgórze, przysadka mózgowa oraz sama tarczyca. Pierwszy z wymienionych organów, podwzgórze, produkuje hormon tyreoliberynę (TRH). Substancja ta wpływa na przysadkę mózgową, która – po pobudzeniu przez TRH – wydziela tyreotropinę (TSH). TSH wpływa z kolei już na sam gruczoł tarczowy, pobudzając go do wydzielania T3 i T4.Oś podwzgórze-przysadka-tarczyca jest układem samoregulującym się. Powyżej podano kolejność zjawisk, które prowadzą do stymulacji uwalniania hormonów tarczycy. Regulacja obejmuje również działanie T3 i T4 na przysadkę i podwzgórze – w sytuacji, kiedy stężenia T3 i T4 we krwi narastają, uwalnianie TSH i TRH ulega zmniejszeniu. Podwzgórze i przysadka zwiększają produkcję swoich hormonów wtedy, kiedy to ilość T3 i T4 znów ulegnie zmniejszeniu.

Hormony tarczycy: działanie T3 i T4 w organizmie

Produkowane przez tarczycę hormony są, najogólniej mówiąc, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu. Wśród działań T3 i T4 wymienia się bowiem szereg procesów, takich jak:

• kontrola procesów metabolicznych (m.in. w wątrobie hormony te stymulują procesy glukoneogenezy i lipogenezy, pobudzają również zachodzenie glikogenolizy)
• pobudzenie wzrostu kości na długość poprzez stymulację procesów mineralizacji
• stymulacja dojrzewania struktur układu nerwowego
• działanie na serce, obejmujące przyspieszenie jego czynności, a także zwiększanie rzutu serca
• stymulacja oddychania
• potencjalizacja działania katecholamin (dzięki hormonom tarczycy tkanki stają się bardziej wrażliwe na efekty wywierane przez te substancje),
• wzmaganie procesów przemiany materii w całym organizmie
• wpływanie u kobiet na grubość błony śluzowej macicy

Zakres działania hormonów tarczycy jest więc niezwykle szeroki. Wywierane przez te hormony efekty pojawiają się po tym, gdy związki te dostaną się do wnętrza komórek organizmu, gdzie istnieją receptory jądrowe dla hormonów tarczycy. Połączenie się tych hormonów ze swoistymi dla nich receptorami sprawia, że dochodzi do zmian ekspresji genów.Do prawidłowego funkcjonowania organizm potrzebuje dostosowanej co do jego potrzeb ilości hormonów tarczycy. Negatywne efekty wywiera zarówno niedobór T3 i T4, jak i ich nadmiar w organizmie.

Hormony tarczycy: objawy i przyczyny niedoboru T3 i T4

W sytuacji, kiedy u pacjenta pojawia się niedostatek hormonów tarczycy, występować u niego mogą m.in.:

• ciągłe poczucie zmęczenia
• bladość i suchość skóry
• spowolnienie czynności serca
• tendencja do obrzęków
• zaparcia
• nietolerancja zimna
• zaburzenia koncentracji
• zmiana tonu głosu (związana z pogrubieniem się fałdów głosowych)
• nieuzasadniony przyrost masy ciała
• łamliwość włosów
• problemy z pamięcią
• zaburzenia miesiączkowania

Wyróżnia się trzy główne grupy przyczyn niedoczynności tarczycy. Jako pierwszą klasyfikuje się pierwotną niedoczynność tarczycy, która spowodowana jest patologią toczącą się w obrębie samego gruczołu tarczowego. Dochodzić do niej może np. na skutek procesów o charakterze autoimmunologicznym (jak w przypadku choroby Hashimoto czy poporodowego zapalenia tarczycy), ale i w związku z niedoborem jodu w diecie. Niedoczynność tarczycy może być wrodzona, stan ten bywa również konsekwencją stosowania różnych leków (np. amiodaronu).

Pierwotna niedoczynność tarczycy może również być spowodowana przebyciem leczenia jodem radioaktywnym czy zabiegu usunięcie tarczycy. Pozostałe grupy zaburzeń to niedoczynność tarczycy drugorzędowa (wynikająca ze zbyt małego wydzielania TSH przez przysadkę) oraz niedoczynność tarczycy trzeciorzędowa (spowodowana nieodpowiednim uwalnianiem TRH przez podwzgórze).

Hormony tarczycy: objawy i przyczyny nadmiaru T3 i T4

Odwrotnym do niedoczynności jest stan nadczynności tarczycy. Pojawiające się w jej przebiegu objawy są niejako przeciwstawne do tych, które wymienione zostały powyżej i mogą nimi być:

• nadmierna potliwość
• przyspieszenie czynności serca
• nietolerancja ciepła
• biegunki (tutaj należy jednak podkreślić, że w nadczynności tarczycy może dochodzić również i do zaparć)
• duszność
• niewyjaśniony spadek masy ciała
• bezsenność
• osłabienie
• drażliwość
• drżenia mięśniowe
• zaburzenia miesiączkowania
• wzmożenie ucieplenia i wilgotności skóry

Do nadczynności tarczycy prowadzić mogą procesy o charakterze autoimmunologicznym (jak choroba Gravesa-Basedowa), a także obecność w miąższu gruczołu tarczowego guzków wydzielających hormony tarczycowe. Zaburzenie może pojawiać się również w przebiegu poporodowego zapalenia tarczycy, jak i w przypadku nadmiernego wydzielania TSH przez przysadkę mózgową. Czasami nadczynność tarczycy bywa spowodowana zażywaniem nadmiernych ilości hormonów tarczycy przez pacjentów cierpiących na niedoczynność gruczołu tarczowego.

Hormony tarczycy: kalcytonina

W przypadku omawiania hormonów tarczycowych zazwyczaj zdecydowanie mniejszą uwagę niż ku tyroksynie czy trójjodotyroninie kieruje się ku kalcytoninie, nie oznacza to jednak, że ostatnia z wymienionych substancji nie jest istotna dla funkcjonowania organizmu człowieka. Kalcytonina produkowana jest głównie przez tarczycę, odbywa się to w komórkach przypęcherzykowych (określanych również mianem komórek C). Polipeptyd ten jest jednak, chociaż w zdecydowanie mniejszych ilościach, syntetyzowany również przez przytarczyce oraz grasicę.Biologiczną funkcją kalcytoniny jest kontrolowanie gospodarki wapniowej organizmu. To właśnie od ilości tej substancji we krwi uzależnione jest uwalnianie kalcytoniny – w przypadku tego hormonu podwzgórze i przysadka nie są zaangażowane w kontrolę jego wydzielania. Kalcytonina uwalniana jest wtedy, kiedy dochodzi do wzrostu zawartości wapnia we krwi. Działanie tego hormonu bazuje na hamowaniu aktywności osteoklastów (są to komórki, za których pośrednictwem dochodzi do uwalniania wapnia z kości), a także na hamowaniu resorpcji wapnia w obrębie kanalików nerkowych (w ten sposób dochodzi do zwiększonej utraty wapnia z moczem). Poprzez wywieranie opisanych efektów, kalcytonina działa antagonistycznie w stosunku co do wydzielanego przez przytarczyce parathormonu.

Hormony tarczycy: diagnostyka

W diagnostyce zaburzeń dotyczących funkcji tarczycy podstawowe znaczenie odgrywa oznaczanie poziomu TSH. Już na podstawie samego badania TSH można wnioskować o obecności potencjalnych schorzeń – jako normę TSH zazwyczaj podaje się 0,2–4,0 µU na mililitr krwi (norma ta jest jednak różna w zależności od m.in. wieku pacjenta, inna jest ona również dla pacjentek będących w ciąży). Niski poziom TSH najogólniej sugeruje istnienie nadczynności tarczycy, z kolei wysokie wartości tego hormonu przemawiają za obecnością u pacjenta niedoczynności gruczołu tarczowego.Innymi oznaczeniami służącymi diagnostyce schorzeń tarczycy są:

• ilość T3 i T4 (szczególnie tych w postaci wolnej) we krwi
• przeciwciała przeciwtarczycowe (np. przeciwko tyreoperoksydazie, przeciwko receptorowi TSH czy przeciwko tyreoglobulinie)

Wykonywane mogą być również bardziej specjalistyczne badania, takie jak test TRH (przeprowadzany u chorych z niewłaściwymi poziomami TSH, pozwalający zróżnicować, czy odchylenia dotyczące TSH związane są z niewłaściwą funkcją przysadki mózgowej, czy też z patologią toczącą się w obrębie tarczycy).Jeżeli zaś chodzi o kalcytoninę, jej oznaczanie – mimo tego, jaka jest funkcja tego hormonu – wcale nie jest przeprowadzane głównie przy podejrzeniu zaburzeń dotyczących gospodarki wapniowej. Pomiar kalcytoniny przydatny jest przede wszystkim w diagnostyce oraz w monitorowaniu pacjentów z rakiem rdzeniastym tarczycy – kalcytonina jest bowiem markerem tego nowotworu.

Hormony tarczycy: zastosowania w leczeniu różnych schorzeń

Hormony tarczycy w lecznictwie znajdują zastosowanie przede wszystkim u chorych z niedoczynnością tarczycy. Najistotniejsze są w tym przypadku preparaty lewotyroksyny, czasami stosowane są jednak również jej mieszanki z pochodnymi trójjodotyroniny.Podawanie kalcytoniny może z kolei służyć leczeniu osteoporozy, hiperkalcemii oraz choroby Pageta. Czasami kalcytoninę stosuje się u chorych posiadających przerzuty nowotworowe w obrębie kości, ponieważ dzięki temu lekowi możliwe jest łagodzenie występujących u pacjentów dolegliwości bólowych.

Czytaj także:

• Hormony
• Tarczyca