Hiperprolaktynemia: przyczyny, objawy i leczenie

Hiperprolaktynemia dotyka przeważnie kobiety. Panie mogą mieć zaburzenia miesiączkowania, kłopoty z zajściem w ciążę, stany depresyjne czy nawet pozornie błahe, ale dokuczliwe bóle głowy. Zbyt wysoki poziom prolaktyny bywa także problemem mężczyzn, a objawia się np. impotencją. Kiedy warto udać się do lekarza? Jakie są przyczyny hiperprolaktynemii?

Spis treści

1. Co to jest prolaktyna?
2. Przyczyny hiperprolaktynemii
3. Hiperprolaktynemia a ciąża
4. Objawy hiperprolaktynemii
5. Hiperprolaktynemia – test stymulacji z metoklopramidem
6. Hiperprolaktynemia – makroprolaktyna
7. Leczenie hiperprolaktynemii

Prolaktyna jest ważnym hormonem wydzielanym przez przysadkę. Nadmiar prolaktyny jest nazywany hiperprolaktynemią i może być spowodowany szeregiem czynników zarówno fizjologicznych, jak i patologicznych. Jak zdiagnozować hiperprolaktynemię? Jakie są następstwa hiperprolaktynemii?

Co to jest prolaktyna?

Prolaktyna jest hormonem wytwarzanym, gromadzonym i wydzielanym przez komórki laktotropowe przedniego płata przysadki mózgowej. Oprócz tego prolaktyna może być wydzielana przez endometrium, łożysko, komórki układu odpornościowego, gruczoły sutkowe, a nawet przez niektóre nowotwory.

Wydzielanie prolaktyny jest hamowane przez dopaminę i kwas gamma-aminomasłowy (GABA). Natomiast wydzielanie prolaktyny pobudzane jest przez:

• gonadoliberynę (GnRH),
• estrogeny,
• tyreoliberynę (TRH),
• serotoninę,
• substancję P,
• wazoaktywny peptyd jelitowy (VIP).

Prolaktyna jest wydzielana pulsacyjnie w postaci pików i największe stężenie osiąga w nocy, mniejsze rano i najmniejsze popołudniu.

Prolaktyna m. in.:

• pobudza rozwój gruczołu piersiowego,
• inicjuje i podtrzymuje laktację,
• stymuluje produkcję progesteronu przez ciałko żółte.

Warto również wiedzieć, że prolaktyna w organizmie występuje w różnych postaciach:

• postać monomeryczna o masie 22-23 kDa, która stanowi około 80-95% krążącej prolaktyny; jest najbardziej aktywna biologicznie,
• duża prolaktyna będąca połączeniem dwóch postaci monomerycznych prolaktyny, która stanowi 10-20% krążącej prolaktyny; jej masa wynosi 45-60 kDa,
• big-big prolaktyna (makroprolaktyna) o masie powyżej 150 kDa, będąca kompleksem wielu cząsteczek prolaktyny lub kompleksem cząsteczek prolaktyny z przeciwciałami IgG4; stanowi około 2% krążącej prolaktyny i posiada słabą aktywność biologiczną.

W momencie gdy stężenie prolaktyny we krwi nadmiernie wzrasta mówimy o zjawisku hiperprolaktynemii.

Hiperprolaktynemia dotyka głównie kobiety w wieku 25-34 lata. Występuje również u mężczyzn, jednak dużo rzadziej.

Przyczyny hiperprolaktynemii

Hiperprolaktynemia zwykle nie jest chorobą samą w sobie, ale objawem, który może wskazywać na zaburzenia funkcji innych narządów. Hiperprolaktynemia może być powodowana zarówno przez czynniki fizjologiczne, jak i patologiczne.

Do patologicznych czynników powodujących hiperprolaktynemię zaliczamy:

• gruczolaki przysadki mózgowej np. guz prolaktynowy
• zmiany w centralnym układzie nerwowym np. glejaki, oponiaki, guzy kieszonki Rathkego, sarkoidozę, gruźlicę
• uszkodzenie szypuły przysadki w przebiegu operacji lub urazów
• leki:
• przeciwdepresyjne np. trójpierścieniowe i inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny
• neuroleptyki np. pochodne fenotiazyny, butyrofenonu, tioksantyny
• hormonalne zawierające estrogeny, androgeny, progestageny
• stosowane w chorobie wrzodowej np. cymetydyna, meklozyna
• stosowane w nadciśnieniu tętniczym np. rezerpina, werapamil, labetalol
• opiaty np. morfina
• leki przeciwwymiotne i poprawiające perystaltykę jelit np. metoklopramid, domperidon, cyzapryd
• choroby endokrynologiczne:
• niedoczynność tarczycy
• akromegalię
• zespół Nelsona
• cukrzycę
• chorobę Addisona
• raka kory nadnerczy
• zespół Sheehana
• zespół policystycznych jajników
• przewlekłą niewydolność nerek
• niewydolność wątroby
• zmiany w obrębie klatki piersiowej np. torakotomię
• ciążę rzekomą

Do fizjologicznych czynników powodujących hiperprolaktynemię zaliczamy:

• spożycie obfitego posiłku, szczególnie bogatobiałkowego lub bogatotłuszczowego
• współżycie płciowe
• drażnienie brodawek sutkowych
• laktację
• uprawianie ćwiczeń fizycznych
• stres
• sen (najwyższe wydzielanie prolaktyny obserwuje się między 3 a 5 rano)
• ciążę

Hiperprolaktynemia a ciąża

Hiperprolaktynemia w trakcie ciąży jest zjawiskiem normalnym. W ósmym tygodniu ciąży obserwuje się stały wzrost prolaktyny we krwi, który osiąga maksimum w okresie okołoporodowym (wzrost nawet do 400 ng/ml).

Po porodzie u kobiet, które nie karmią piersią hiperprolaktynemia ustępuje po około 3 do 6 tygodni.

Objawy hiperprolaktynemii

Hiperprolaktynemia występuje częściej u kobiet i może się objawiać:

• brakiem lub nieregularnością miesiączki
• cyklami bezowulacyjnymi powodując niepłodność
• niewydolnością ciałka żółtego
• mlekotokiem
• zespołem napięcia miesiączkowego
• umiarkowanym hirsutyzmem
• wzrostem masy ciała
• skłonnością do obrzęków
• osteopenią
• obniżeniem libido
• zaburzeniami orgazmu
• nadpobudliwością i reakcjami lękowymi

Warto zwrócić uwagę, że u kobiet występowanie takich objawów jak brak miesiączki, mlekotok i zaburzenia płodności powinno być pierwszym krokiem diagnostycznym w kierunku hiperprolaktynemii.

U mężczyzn objawy hiperprolaktynemii to:

• obniżone libido
• zaburzenia erekcji
• spadek ruchliwości plemników
• hipotrofia jąder
• zmniejszenie masy mięśniowej i owłosienia
• wzrost masy ciała i tendencje do odkładnia tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha
• zaburzenia depresyjne i lękowe
• osteopenia
• ginekomastia i mlekotok (występują rzadko)

Hiperprolaktynemia – test stymulacji z metoklopramidem

Kiedy stężenie prolaktyny wynosi 25-150 µg/l należy wykonać test stymulacji z metoklopramidem. Test stymulacji z metoklopramidem jest wykonywany w celu diagnostyki przyczyn hiperprolaktynemii – organicznej (np. guza) lub czynnościowej.

Test polega na podaniu pacjentowi metoklopramidu, który pobudza wydzielanie prolaktyny. Prawidłowy poziom prolaktyny po podaniu metoklopramidu powinien wynosić 2-6 razy w stosunku do poziomu wyjściowego. Wynik wyższy niż 6-krotny wzrost w stosunku do poziomu wyjściowego wskazuje na hiperprolaktynemię czynnościową.

Natomiast wzrost poniżej 2 razy w stosunku do wartości wyjściowej może wskazywać na pseudoprolaktynoma, czyli zmiany uszkadzające podwzgórze, bądź wywołujące ucisk na szypułę przysadki. Brak wzrostu poziomu prolaktyny przy jej wysokim poziomie wyjściowym po podaniu metoklopramidu wskazuje na guz prolaktynowy.

Hiperprolaktynemia – makroprolaktyna

Hiperprolaktynemia może być spowodowana obecnością kompleksu prolaktyny z przeciwciałami IgG4 (tzw. makroprolaktyna), a nie przez samą monomeryczną postać prolaktyny. Makroprolaktyna jest mniej aktywna biologicznie, niż postać monomeryczna.

Szacuje się, że 10-15% przypadków hiperprolaktynemii jest spowodowany przez makroprolaktynemię i nie można jej odróżnić na podstawie samych objawów klinicznych od „zwykłej” hiperprolaktynemii. Na makroprolaktynemię może jedynie wskazywać bardzo wysoki poziom prolaktyny we krwi z jednocześnie słabo wyrażonymi objawami klinicznymi.

Dlatego w podejrzeniu makroprolaktynemii w laboratorium stosuje się wytrącanie makroprolaktyny. W tym celu do surowicy pacjenta dodaje się 12,5% roztwór glikolu polietylenowego (PEG).

Leczenie hiperprolaktynemii

Celem ustabilizowania poziomu prolaktyny jest zawsze znalezienie przyczyny hiperprolaktynemii. Leczenie hiperprolaktynemii można podzielić na farmakologiczne i operacyjne. Leczenie farmakologiczne polega na stosowaniu agonistów dopaminy:

• Bromokryptyna (Parlodel) – najtańszy z tej grupy leków, ale powodujący dużo skutków ubocznych
• Kabergolina (Dostinex) – najdroższy z tej grupy leków, jednak nie powodujący skutków ubocznych

Stosowanie leków ma głównie na celu przywrócenia prawidłowego funkcjonowania gonad, przywrócenie płodności oraz zapobieganie innym objawom hipogonadyzmu np. osteoporozie.

Hiperprolaktynemia w przebiegu niedoczynności tarczycy, niewydolności nerek czy wątroby wymaga najpierw leczenia zaburzeń tych narządów. W przypadkach hiperprolaktynemii polekowej powinno się rozważyć odstawienia leków oraz zastąpienie ich lekami o podobnym działaniu, ale nie podnoszącym prolaktyny.

Leczenie operacyjne jest stosowane w przypadku guzów przysadki.

Czytaj też:

• Hormony żeńskie: estrogeny, progesteron, androgeny, prolaktyna, hormony tarczycy
• Niedoczynność przysadki mózgowej - przyczyny, objawy i leczenie

dr n. med. Karolina Karabin