Zespół szoku pokarmowego – przyczyny, objawy, leczenie

Weryfikacja

Autor: Krzysztofa Białożyt

Zespół szoku pokarmowego (zespół ponownego odżywienia, ang. refeeding syndrome) to schorzenie występujące u osób długotrwale niedożywionych. Zespół szoku pokarmowego powoduje poważne zaburzenia gospodarki elektrolitowej, które mogą stanowić zagrożenie życia. Dowiedz się, jakie są przyczyny zespołu szoku pokarmowego, jakie choroby zwiększają ryzyko jego wystąpienia, jak się objawia oraz na czym polega profilaktyka i leczenie zespołu szoku pokarmowego.

Spis treści

1. Zespół szoku pokarmowego – przyczyny
2. Zespół szoku pokarmowego – czynniki ryzyka
3. Zespół szoku pokarmowego – objawy
4. Zespół szoku pokarmowego – powikłania
5. Zespół szoku pokarmowego – profilaktyka
6. Zespół szoku pokarmowego – leczenie

Zespół szoku pokarmowego został po raz pierwszy zaobserwowany w czasie wojny, u więźniów uwolnionych z obozów koncentracyjnych. W chwili rozpoczęcia prawidłowego odżywiania po długotrwałym okresie głodzenia, stan wielu z nich ulegał nagłemu pogorszeniu. Tę paradoksalną reakcję organizmu nazwano zespołem szoku pokarmowego. U wielu pacjentów zespół zakończył się zgonem.

Choć czasy wojny dawno minęły, zespół szoku pokarmowego jest wciąż spotykany. Szczególnie narażeni na jego wystąpienie są pacjenci hospitalizowani, przewlekle chorzy, którzy z różnych przyczyn długotrwale znajdowali się w stanie niedożywienia. Dlaczego nagłe rozpoczęcie prawidłowego odżywiania ma tak tragiczne konsekwencje?

Zespół szoku pokarmowego – przyczyny

U podłoża zespołu szoku pokarmowego leżą zmiany metaboliczne, które zachodzą w organizmie podczas głodzenia. W normalnych warunkach, głównym paliwem naszego ciała jest glukoza. Przy długotrwałym głodzeniu, zapasy glukozy szybko się wyczerpują. Organizm „przestawia” się na inne źródła energii: tłuszcze i białka.

Metabolizm ulega znacznemu spowolnieniu, wszystkie narządy działają w trybie oszczędzania energii. Główne procesy metaboliczne to spalanie białek i tłuszczów, szlaki związane z wykorzystaniem glukozy pozostają nieaktywne.

Co staje się w chwili ponownego włączenia żywienia o wysokiej kaloryczności i dużej zawartości glukozy? Organizm nie potrafi szybko dostosować się do nowej sytuacji i w efekcie dochodzi do szoku pokarmowego.

Zachodzą gwałtowne zmiany hormonalne – następuje nagły wyrzut dużych ilości insuliny. Komórki zaczynają intensywnie pobierać dostarczoną im glukozę. Przestawienie tkanek na inne szlaki metaboliczne powoduje szybki wzrost zapotrzebowania na niektóre składniki (głównie fosforany, magnez, potas i tiaminę). Substancje te są niezbędne, aby korzystać z glukozy jako głównego paliwa.

Niestety, ich gwałtowne zużywanie prowadzi do nagłego zachwiania gospodarki elektrolitowej. Pojawia się hipofosfatemia, hipomagnezemia i hipokaliemia (niedobór fosforanów, magnezu i potasu).

Niedobory witamin prowadzą do uszkodzeń mięśni. Zespół szoku pokarmowego wpływa również na pracę nerek, które zaczynają oszczędzać sód i wodę. W ten sposób dochodzi do rozwoju obrzęków.

Zespół szoku pokarmowego – czynniki ryzyka

Zespół szoku pokarmowego jest powikłaniem zagrażającym życiu. W przypadku tego schorzenia prawdziwe jest stwierdzenie „lepiej zapobiegać niż leczyć”. Skuteczna profilaktyka zespołu szoku pokarmowego wymaga w pierwszej kolejności wyodrębnienia pacjentów, którzy są szczególnie narażeni na jego rozwinięcie. Należą do nich przede wszystkim osoby, które z różnych powodów były długotrwale niedożywione.

Do czynników ryzyka zespołu szoku pokarmowego należą:

• przewlekła hospitalizacja ze stosowaniem żywienia pozajelitowego (pacjenci po operacjach, leczeni w oddziałach intensywnej terapii),
• długotrwały brak spożywania pokarmów (stosowanie głodówek, długotrwały alkoholizm),
• nagła utrata masy ciała (>15% w ciągu pół roku),
• choroby przewlekłe prowadzące do wyniszczenia organizmu (choroby nowotworowe, ciężkie zakażenia),
• znaczne ograniczenie kaloryczności spożywanych posiłków (m.in. w jadłowstręcie psychicznym),
• operacje bariatryczne, po których dochodzi do nagłego spadku ilości spożywanych pokarmów,
• choroby przewodu pokarmowego, które zaburzają wchłanianie pokarmów (choroby zapalne jelit, celiakia),
• podeszły wiek i zespół kruchości,
• nadużywanie leków moczopędnych.

Zespół szoku pokarmowego – objawy

Objawy zespołu szoku pokarmowego najczęściej rozwijają się w ciągu pierwszych 3-5 dni od włączenia zwiększonej ilości pożywienia. Duże wahania poziomów elektrolitów we krwi mogą prowadzić do zaburzeń pracy wielu narządów. Jako pierwsze najczęściej pojawiają się:

• mimowolne skurcze mięśni,
• drżenie kończyn
• i uczucie drętwienia (tzw. parestezje).

Następnie dołącza osłabienie i ogólne pogorszenie samopoczucia. Zaburzenia pracy nerek powodują narastanie obrzęków.

Narządem, który jest szczególnie wrażliwy na zmiany poziomów elektrolitów, jest mięsień sercowy. W zespole szoku pokarmowego mogą pojawić się różnorodne zaburzenia pracy serca:

• arytmie,
• zmniejszenie kurczliwości,
• bloki przewodzenia,
• a w skrajnych przypadkach niewydolność serca.

Uszkodzenie mięśni może dotyczyć również mięśni oddechowych, co prowadzi do problemów z oddychaniem. Zaburzenia elektrolitowe mogą skutkować hemolizą, czyli rozpadem czerwonych krwinek. W ten sposób rozwija się anemia (niedokrwistość).

Zespół szoku pokarmowego – powikłania

Zespół szoku pokarmowego należy do stanów zagrożenia życia. Powikłania zespołu szoku pokarmowego dotyczą narządów, których funkcjonowanie jest niezbędne do przeżycia.

W obrębie systemu nerwowego, zespół szoku pokarmowego prowadzi do narastających zaburzeń świadomości. Dodatkowo mogą pojawiać się drgawki i halucynacje, a w skrajnych przypadkach rozwija się śpiączka.

Postępujące osłabienie mięśni oddechowych powoduje tzw. depresję oddechową, która w skrajnych przypadkach powoduje całkowite zatrzymanie oddechu. Rozpad komórek mięśniowych skutkuje uwolnieniem do krwiobiegu znacznej ilości białek, które stanowią duże obciążenie dla nerek. Wraz z zaburzeniami elektrolitowymi, ten stan może wywołać ostrą niewydolność nerek.

Częstą przyczyną zgonów w zespole szoku pokarmowego są zaburzenia pracy serca. W przebiegu zespołu może dojść do zagrażających życiu arytmii, a także do ostrej niewydolności mięśnia sercowego. W ich następstwie rozwija się niewydolność krążeniowo-oddechowa, która może wywołać nieodwracalne uszkodzenia narządów i zgon.

W zespole szoku pokarmowego może dojść do rozwoju szczególnego rodzaju powikłań, wynikających z niedoboru witaminy B1 (tiaminy). Niedobór tej witaminy wywołuje ostre zmiany w obrębie mózgu, które mogą skutkować wystąpieniem tzw. encefalopatii Wernickego lub amnezji Korsakowa. Encefalopatia Wernickego to zespół objawów neurologicznych, który najczęściej rozwija się u wieloletnich alkoholików.

Przewlekły alkoholizm, podobnie jak zespół szoku pokarmowego, prowadzi do znaczących niedoborów witaminy B1. Do objawów uszkodzenia mózgu należą:

• oczopląs,
• zaburzenia świadomości,
• niezborność ruchowa,
• zaburzenia psychiczne
• oraz zaburzenia chodu.

Wraz z zespołem Wernickego może rozwijać się amnezja Korsakowa. Jest to szczególny rodzaj zaburzeń pamięci, w dochodzi do znacznego upośledzenia pamięci świeżej. Chorzy z zespołem Korsakowa posiadają liczne luki pamięciowe, które wypełniają barwnymi, nierzeczywistymi opowieściami (tzw. konfabulacje).

Co ciekawe, w amnezji Korsakowa inne czynności psychiczne pozostają względnie nienaruszone. Pamięć zdarzeń z dalekiej przyszłości pozostaje zachowana.

Zespół szoku pokarmowego – profilaktyka

Profilaktyka zespołu szoku pokarmowego powinna rozpocząć się jeszcze przed wprowadzeniem żywienia. Na samym początku należy zadbać o prawidłowe nawodnienie chorego, uzupełnić niedobory elektrolitów. Pacjent powinien również otrzymać kroplówkę zawierającą witaminy (w szczególności witaminę B1) i mikroelementy.

W jaki sposób należy wprowadzać większe ilości pokarmu u osób niedożywionych, aby uniknąć zespołu szoku pokarmowego? Przede wszystkim należy to robić stopniowo. W pierwszych dniach po włączeniu żywienia liczba wprowadzanych do dziennego jadłospisu kalorii powinna być ograniczona. Na początku należy spożywać maksymalnie 30-50% dziennego zapotrzebowania energetycznego.

Jeżeli organizm dobrze toleruje pożywienie i wyniki badań laboratoryjnych są prawidłowe, można stopniowo zwiększać ilość spożywanych pokarmów. Pełne zapotrzebowanie kaloryczne powinno zostać osiągnięte po 4-7 dniach od rozpoczęcia żywienia.

Zespół szoku pokarmowego – leczenie

Na czym polega postępowanie z pacjentem, u którego rozwinął się zespół szoku pokarmowego? Pierwszym krokiem jest natychmiastowe wstrzymanie żywienia. Im wcześniej rozpoznane zostaną objawy zespołu, tym większa szansa na szybką interwencję i poprawę stanu pacjenta. Z tego powodu, każda osoba zagrożona zespołem szoku pokarmowego powinna być odżywiana pod stałym nadzorem personelu medycznego.

Jeżeli zajdzie konieczność wstrzymania żywienia, należy dążyć do wyrównania gospodarki wodno-elektrolitowej (uzupełnienie poziomów fosforu, potasu i magnezu).

Pacjenci zagrożeni zespołem szoku pokarmowego wymagają codziennego monitorowania poziomu glukozy, elektrolitów oraz wskaźników funkcji nerek. Jeżeli dochodzi do rozwoju obrzęków, konieczne jest ograniczenie podaży płynów i sodu.

Jeżeli rozpoznanie zespołu szoku pokarmowego zostanie postawione z opóźnieniem, może dojść do rozwoju powikłań.

W takim przypadku pacjent wymaga ciągłego monitorowania funkcji życiowych – ciśnienia tętniczego, częstości akcji serca i oddechów. Jeśli pojawią się groźne dla życia zaburzenia (ciężkie arytmie, ostra niewydolność nerek), konieczna może być hospitalizacja w oddziale intensywnej terapii.

Krzysztofa Białożyt