Wypadanie odbytu – przyczyny, objawy, leczenie

Wypadanie odbytu to schorzenie polegające na przemieszczeniu końcowych fragmentów jelita grubego na zewnątrz odbytu. U większości pacjentów, wypadanie odbytu jest odwracalne – przemieszczone części jelita grubego mogą zostać odprowadzone do właściwej pozycji. Najbardziej zaawansowane postacie wypadania odbytu mogą mieć charakter trwały. Wypadanie odbytu powstaje najczęściej w skutek osłabienia mięśni dna miednicy, które może być spowodowane różnymi przyczynami. Dowiedz się, jak objawia się wypadanie odbytu, jakie są przyczyny wypadania odbytu, jakie powikłania może mieć wypadanie odbytu oraz na czym polega diagnostyka i leczenie wypadania odbytu.

Wypadanie odbytu to potoczna nazwa schorzenia, które właściwie powinno być nazywane wypadaniem odbytnicy. Istotą tej choroby jest wypadnięcie na zewnątrz końcowego fragmentu jelita grubego, czyli odbytnicy. Sam odbyt, czyli otwór znajdujący się na końcu przewodu pokarmowego, pozostaje na swoim miejscu. Przemieszczenie odbytnicy na zewnątrz odbytu wynika z osłabienia mechanizmów, które powinny utrzymywać ją we właściwej pozycji. Osłabienie mięśni dna miednicy, nieprawidłowa perystaltyka jelit oraz upośledzenie odruchów nerwowych mogą prowadzić do wypadnięcia końcowych fragmentów jelita grubego na zewnątrz odbytu.

Wypadanie odbytu początkowo ma charakter odwracalny – przemieszczony fragment jelita można ręcznie odprowadzić do właściwej pozycji. Schorzenie z czasem może mieć charakter postępujący – przy znacznym zaburzeniu mechanizmów nerwowo-mięśniowych podtrzymujących odbytnicę we właściwej pozycji, może dojść do trwałego wypadnięcia odbytu.

Jelito grube człowieka składa się z kilku fragmentów – kolejno okrężnicy, esicy i odbytnicy, zakończonej odbytem. Odbytnica to ostatnia część jelita grubego, do której przemieszczany jest kał przed momentem wypróżnienia. Prawidłowa funkcja odbytnicy jest uzależniona od wielu czynników. Pierwszym z nich jest właściwa czynność mięśniówki w ścianie jelit, odpowiedzialna za ruchy perystaltyczne. Ich regularność jest uzależniona m.in. od prawidłowej diety oraz nawodnienia. Regularne przesuwanie resztek pokarmowych w jelicie grubym, prowadzące ostatecznie do wypróżnienia, wymaga również odpowiedniej czynności układu nerwowego. Defekacja, czyli akt wypróżnienia, to szereg połączonych ze sobą odruchów. W trakcie defekacji część mięśni obkurcza się, inne zaś ulegają rozluźnieniu (m.in. zwieracze odbytu), co umożliwia wydalenie kału na zewnątrz. Funkcję podporową dla końcowych fragmentów jelita pełnią mięśnie dna miednicy, ułożone w kilku warstwach. Ich prawidłowa czynność – napinanie oraz rozluźnianie, są również niezbędne dla właściwego funkcjonowania końcowych fragmentów przewodu pokarmowego.

Spis treści

1. Wypadanie odbytu - rodzaje
2. Wypadanie odbytu - objawy
3. Wypadanie odbytu - przyczyny
4. Wypadanie odbytu - powikłania
5. Wypadanie odbytu - diagnostyka
6. Wypadanie odbytu - leczenie

Wypadanie odbytu - rodzaje

Istnieje kilka postaci wypadania odbytu, różniących się zaawansowaniem oraz objawami klinicznymi. Wypadanie odbytu może mieć charakter pełnościenny – wówczas na zewnątrz przemieszcza się cała grubość ściany odbytnicy.

W początkowych fazach schorzenia, a także w jego mniej zaawansowanych postaciach, wypadanie odbytu może być niepełnościenne. W takim przypadku na zewnątrz wypada jedynie cienka błona śluzowa, pokrywająca od wewnątrz odbytnicę.

Wypadanie błony śluzowej odbytnicy wymaga różnicowania z innymi schorzeniami, przede wszystkim z chorobą hemoroidalną, ponieważ obraz kliniczny tych jednostek może być bardzo podobny.

Wypadanie odbytu kojarzy się przede wszystkim z wypadaniem zewnętrznym – wówczas odbytnica jest widoczna na zewnątrz odbytu. Warto wiedzieć, że możliwe jest również wypadanie wewnętrzne odbytnicy. Podobnie jak w wypadaniu zewnętrznym, osłabienie mięśni utrzymujących położenie jelit prowadzi do przemieszczenia odbytnicy.

W przypadku wypadania wewnętrznego, odbytnica nie przemieszcza się jednak na zewnątrz odbytu – dochodzi jedynie do jej "zsunięcia", ale bez wypadania na zewnątrz ciała. Wypadanie wewnętrzne odbytu może stwarzać trudności diagnostyczne – często nazywa się je również "wypadaniem ukrytym".

Wypadanie wewnętrzne odbytu niesie za sobą ryzyko ucisku ściany jelita, prowadzącego do niedokrwienia, a w skrajnych przypadkach – martwicy. Wypadania wewnętrznego odbytu nie należy więc uważać za łagodniejszy wariant tego schorzenia. Podobnie jak wypadanie zewnętrzne, jest ono wskazaniem do leczenia chirurgicznego.

Wypadanie odbytu - objawy

Całkowite wypadanie odbytu zwykle pojawia się po raz pierwszy w momencie wypróżniania. Wypadnięcie odbytu jest odczuwane przez pacjenta jako obecność obcej tkanki w okolicach odbytu, która zwykle pozwala się ręcznie odprowadzić do właściwej pozycji.

Do wypadania odbytu może dochodzić również w sytuacjach związanych ze zwiększonym ciśnieniem w jamie brzusznej, takich jak kaszel, kichanie, śmiech lub wysiłek fizyczny.

Wypadaniu odbytu mogą towarzyszyć inne dolegliwości ze strony układu pokarmowego:

• przewlekłe zaparcia,
• uczucie niepełnego wypróżniania,
• nietrzymanie stolca
• lub epizody krwawienia z przewodu pokarmowego.

Podobne objawy mogą występować w przypadku wypadania wewnętrznego odbytu. Warto jednak wiedzieć, że ten wariant wypadania odbytu bywa zupełnie bezobjawowy. Jeżeli wypadaniu odbytu towarzyszy silny ból brzucha, krwawienie lub brak możliwości odprowadzenia odbytnicy do wewnątrz, konieczna jest pilna konsultacja lekarska.

Wypadanie odbytu - przyczyny

Wypadanie odbytu jest schorzeniem o złożonej etiologii; zwykle na jego powstanie składa się kilka przyczyn. Podstawowym mechanizmem powodującym wypadanie odbytu jest osłabienie mięśni dna miednicy, które w prawidłowych warunkach powinny podtrzymywać odbytnicę we właściwej pozycji.

Jedną z najczęstszych przyczyn dysfunkcji dna miednicy są długotrwałe zaparcia, które występują u wielu chorych z wypadaniem odbytu. Długotrwałe, silne parcia na stolec powodują zaburzenie funkcji zwieraczy odbytu oraz osłabienie okolicznych mięśni i więzadeł.

Utrudnienie kontroli defekacji może również być spowodowane schorzeniami neurologicznymi. Ośrodki układu nerwowego, które regulują funkcję odbytnicy, są położone w dolnej części rdzenia kręgowego. Uraz lub uszkodzenie tej okolicy może prowadzić do nadmiernej wiotkości, a w skrajnych przypadkach całkowitego porażenia mięśni dna miednicy. Skutkiem takich zaburzeń może być wypadanie odbytnicy.

Uważa się, że wypadanie odbytu dotyczy nawet 5-6 razy częściej kobiet niż mężczyzn. Jednym z czynników predysponujących do wypadania odbytu jest ciąża. Duża liczba przebytych ciąż i porodów zwiększa ryzyko zaburzeń pracy mięśni dna miednicy.

Ryzyko nieprawidłowego funkcjonowania tych mięśni dotyczy również pacjentów, którzy przeszli zabiegi chirurgiczne w obrębie miednicy. Jednym z możliwych powikłań takich zabiegów jest uszkodzenie nerwów, odpowiedzialnych za utrzymanie właściwego napięcia mięśni dna miednicy.

Wypadanie odbytu zdarza się również u dzieci. Przyczyny schorzenia mogą być podobne jak w populacji dorosłych (długotrwałe zaparcia, schorzenia neurologiczne) lub wiązać się z innymi chorobami wrodzonymi.

Jedną z charakterystycznych przyczyn wypadania odbytu u dzieci jest mukowiscydoza – choroba genetyczna związana z dysfunkcją wielu narządów (m.in. płuc, trzustki i jelit). Wypadanie odbytu może w rzadkich przypadkach być pierwszym objawem mukowiscydozy.

Wypadanie odbytu - powikłania

Wypadanie odbytu jest schorzeniem wymagającym leczenia. Choć początkowo wypadanie odbytu może pojawiać się w formie pojedynczych epizodów, z czasem dochodzi do utrwalenia zmian w obrębie dna miednicy.

Wypadanie odbytu może wówczas mieć charakter nieodwracalny. Wypadnięcie odbytu każdorazowo wiąże się z ryzykiem uszkodzenia śluzówki, które może skutkować infekcją lub krwawieniem.

Wypadanie odbytu prowadzi również do nieprawidłowego ułożenia fragmentów jelita. Niektóre części jelita mogą nasuwać się na siebie, co stwarza ryzyko lokalnego upośledzenia dopływu krwi. Takie niedokrwienie jelita bywa przyczyną poważnych komplikacji – martwicy ściany jelit, a także ich perforacji, czyli przedziurawienia.

Perforacja jelita powoduje przemieszczenie dużej ilości bakterii ze światła jelita do wnętrza jamy brzusznej. Bakterie te mogą być przyczyną rozległych infekcji, w tym zapalenia otrzewnej. Zapalenie otrzewnej jest stanem zagrożenia życia i wymaga pilnego leczenia szpitalnego.

Czynniki wywołujące wypadanie odbytu mogą być przyczyną innych, współistniejących dysfunkcji w obrębie miednicy. Osłabienie mięśni dna miednicy może spowodować wypadanie innych narządów, położonych w sąsiedztwie odbytnicy.

Wypadanie odbytu szczególnie często u kobiet współistnieje z wypadaniem narządu rodnego lub pęcherza moczowego. Leczenie tak rozległych zmian polega na operacyjnym umocowaniu narządów miednicy mniejszej w ich właściwym położeniu.

Wypadanie odbytu - diagnostyka

Wywiad lekarski oraz badanie fizykalne okolic odbytu (tzw. badanie per rectum) umożliwiają wstępne rozpoznanie wypadania odbytu. Podczas badania, lekarz prosi pacjenta o napięcie mięśni brzucha i rozluźnienie zwieraczy odbytu - podobnie jak podczas parcia na stolec.

Jeżeli pojawi się wypadanie odbytnicy, lekarz ocenia zaawansowanie objawów (wypadanie pełnościenne vs. niepełnościenne) oraz obecność ewentualnych powikłań miejscowych – na przykład krwawienia.

Badanie per rectum może sprawiać dyskomfort, ale nie jest bolesne. Jest to jedno z najprostszych i najbardziej użytecznych badań pozwalających rozpoznać wypadanie odbytu.

Wstępne rozpoznanie wypadania odbytu jest wskazaniem do wykonania dodatkowych badań końcowych fragmentów jelita grubego. Anatomię odbytnicy ocenia się m.in. w rektoskopii.

Rektoskopia to badanie z użyciem niewielkiej kamerki wprowadzanej do odbytnicy, pozwalającej na obejrzenie jej wnętrza. Aby ocenić funkcję wydalniczą jelita grubego, wykonuje się badanie z kontrastem - tzw. defektografię.

Badanie to polega na podaniu kontrastu do odbytnicy, a następnie wykonaniu serii zdjęć rentgenowskich, które uwidaczniają przechodzenie kontrastu przez odbytnicę (aż do jego wydalenia). Defektografia może być szczególnie przydatna w rozpoznawaniu wewnętrznego wypadania odbytnicy.

Dodatkowe badania, które mogą uzupełnić diagnostykę wypadania odbytnicy, to m.in. przezodbytnicze USG, rezonans magnetyczny miednicy, a także manometria odbytnicy (pomiar ciśnienia w obrębie odbytu i odbytnicy).

Wypadanie odbytu - leczenie

Metody leczenia wypadania odbytu można podzielić na zachowawcze i operacyjne. Leczenie zachowawcze wypadania odbytu jest wskazane wyłącznie na wczesnych etapach choroby. Próby leczenia zachowawczego podejmuje się m.in. w wypadaniu odbytnicy niepełnościennym, a także wówczas, gdy prawdopodobne przyczyny wypadania odbytnicy mają duży związek ze stylem życia pacjenta.

Niepowodzenia w leczeniu zachowawczym, zaawansowane postacie wypadania odbytnicy, a także ewentualne powikłania choroby (perforacja, poważne krwawienia) są bezwzględnym wskazaniem do podjęcia leczenia operacyjnego.

Leczenie zachowawcze wypadania odbytu polega na regulacji rytmu wypróżnień oraz treningu mięśni dna miednicy. Jednym z głównych celów terapii jest unikanie zaparć. Wskazane jest spożywanie dużej ilości płynów oraz pokarmów bogatych w błonnik (świeże warzywa, kasze, płatki owsiane, rośliny strączkowe i orzechy).

Należy również dbać o odpowiedni komfort wypróżniania, unikać pośpiechu i nasilonego parcia na stolec. Drugim aspektem leczenia zachowawczego wypadania odbytu jest wzmocnienie mięśni dna miednicy.

Trening powinien odbywać się pod nadzorem fizjoterapeuty o odpowiednich kwalifikacjach. Regularne ćwiczenia mogą znacząco poprawić funkcję mięśni podtrzymujących odbytnicę we właściwym położeniu.

W leczeniu chirurgicznym wypadania odbytu stosuje się różne rodzaje operacji. Każdy pacjent wymaga indywidualnego wyboru metody leczenia, uzależnionego od wieku, czynników anatomicznych, trybu życia oraz stopnia zaawansowania choroby. Leczenie chirurgiczne wypadania odbytnicy można wykonać z dostępu przez jamę brzuszną lub przez odbyt.

Operacje przezbrzuszne polegają na przytwierdzeniu wypadającego fragmentu jelita grubego do kości krzyżowej. Umocowania odbytnicy dokonuje się za pomocą specjalnych siatek i taśm. Taki zabieg nazywany jest rektopeksją.

Z dostępu przez jamę brzuszną można również wykonać częściową resekcję, czyli wycięcie fragmentu jelita grubego. U części pacjentów stosuje się połączenie obu powyższych metod. Warto również wiedzieć, że niektóre ośrodki wykonują takie operacje w sposób laparoskopowy.

Wówczas nie jest konieczne wykonywanie dużych nacięć w ścianie jamy brzusznej – operację przeprowadza się z użyciem kamery i narzędzi wprowadzanych do jamy brzusznej poprzez niewielkie otwory.

Drugi typ zabiegów stosowanych w wypadaniu odbytu to operacje przezodbytnicze. Wiele z nich nie wymaga stosowania znieczulenia ogólnego, dlatego mogą one być preferowane u pacjentów w podeszłym wieku lub obciążonych schorzeniami współistniejącymi.

Operacje z dostępu przez odbyt najczęściej polegają na wycięciu wypadającego fragmentu odbytnicy, a następnie przymocowaniu pozostałej części do jelita grubego. W przypadku znaczącego poszerzenia kanału odbytu, można dokonać jego zwężenia za pomocą specjalnych szwów.

Takie postępowanie może również zapobiec nawrotom wypadania odbytnicy. Operacje przezodbytnicze cechują się większym ryzykiem nawrotu objawów w porównaniu do operacji wykonywanych z dostępu przez brzuch. Ich główną zaletą jest jednak znacznie mniejsza inwazyjność zabiegu.

Czytaj też:

• Zespół dźwigaczy odbytu - przyczyny, objawy i leczenie
• WYPADANIE MACICY: przyczyny, objawy, leczenie
• Szczelina odbytu – co to jest? Przyczyny, objawy i leczenie szczeliny odbytu

Krzysztofa Białożyt