Wirus HPV: budowa, choroby, drogi zakażenia

Wirus HPV to patogen, z którym w trakcie życia ma kontakt większość z nas. Zakażenie nim może przebiegać różnie – u jednych ludzi nie pojawiają się żadne objawy, u innych występują rozmaite brodawki, a u jeszcze innych przez wirusa HPV dochodzić może do chorób nowotworowych, np. raka szyjki macicy. Skutecznych metod leczenia infekcji wirusem HPV dotychczas nie znaleziono, znane jedynie są metody zapobiegania zarażeniu tym drobnoustrojem.

Spis treści

1. Wirus HPV: budowa
2. Wirus HPV: drogi zakażenia
3. Wirus HPV: skutki zakażenia
4. Wirus HPV: choroby
5. Wirus HPV: w jaki sposób brodawczak może sprzyjać nowotworom?
6. Wirus HPV: rozpoznawanie zarażenia brodawczakiem
7. Wirus HPV: leczenie
8. Wirus HPV: zapobieganie

Wirus HPV (ang. human papillomavirus, wirus brodawczaka ludzkiego) jest wyjątkowo rozpowszechniony wśród populacji ludzkiej - szacuje się, że przeważająca większość ludzi w trakcie całego swojego życia zostaje zakażona tym patogenem.

Wirus HPV jest tak istotnym dla zdrowia ludzi drobnoustrojem, że za jego odkrycie została przyznana nawet Nagroda Nobla. Otrzymał ją Harald Zur Hausen, niemiecki wirusolog, który nie tylko odkrył wirusa HPV, ale i scharakteryzował on jego rolę w patogenezie raka szyjki macicy, a także brał udział w pracach nad szczepionką przeciwko HPV.

Wirus HPV: budowa

Wirus HPV należy do rodziny Papillomaviridae. Jego wirion jest nieosłonięty, ma symetrię ikosaedralną, a jego średnica sięga 55 nanometrów. Materiałem genetycznym brodawczaka ludzkiego jest dwuniciowe DNA, występujące w postaci kolistej.

Wyróżnia się ponad 200 typów wirusa HPV – różnią się one m.in. tendencją do infekowania skóry i błon śluzowych, ale i również potencjałem onkogennym (czyli zdolnością do wywoływania transformacji nowotworowej zakażonych komórek).

Wirus HPV: drogi zakażenia

Tak naprawdę zakazić się wirusem HPV jest stosunkowo łatwo – uznaje się nawet, że infekcja HPV jest najczęstszym zakażeniem przenoszonym drogą płciową. Przeniesienie patogenu między ludźmi może być skutkiem bliskiego kontaktu (skóra do skóry).

Wirus HPV jest dość odporny na różne warunki środowiskowe, z tego powodu zakażenie może wystąpić również i na skutek korzystania z przedmiotów (np. ręczników), których używa osoba będąca zainfekowana tym patogenem.

Przeniesienie zakażenia może wystąpić także i w ciąży - zdarza się, że ciężarna, będąca nosicielką wirusa HPV, przekazuje patogen dziecku jeszcze przed jego przyjściem na świat. Istnieje również możliwość przeniesienia wirusa z matki na dziecko w trakcie porodu.

Wyróżnia się kilka czynników, które zwiększają ryzyko zarażenia się wirusem brodawczaka ludzkiego - są nimi:

• podejmowanie kontaktów płciowych z wieloma partnerami
• stosunki płciowe z osobą, która miała licznych partnerów seksualnych
• osłabienie odporności (wynikające z zakażenia wirusem HIV czy spowodowane przyjmowaniem leków immunosupresyjnych)
• obecność na skórze lub błonach śluzowych jakichś uszkodzeń (np. drobnych ran)

Wirus HPV: skutki zakażenia

Brodawczak ludzki, jak wspomniano wyżej, cechuje się tropizmem do ludzkich komórek nabłonkowych. Infekuje on początkowo komórki warstwy podstawnej nabłonka. Struktury te wraz z czasem migrują ku wyższym warstwom, czemu towarzyszą procesy związane z replikacją wirusa – ostatecznie potomne wiriony są uwalniane z martwych komórek nabłonkowych.

U jednych ludzi zakażenie HPV jest przejściowe i po pewnym czasie mija (mogą wtedy nawet nie występować żadne zmiany chorobowe). U innych zaś może dochodzić do przetrwałego zakażenia wirusem HPV, prowadzącego do pojawienia się różnych zmian skórnych, które – nawet po samoistnym ustąpieniu – ze względu na obecność DNA brodawczaka w komórkach nabłonkowych mogą nawracać.

Zanim jednak jakiekolwiek zmiany chorobowe ewentualnie wystąpią u osoby zakażonej HPV, patogen musi przez pewien czas rozwijać się w organizmie. Określa się to mianem okresu inkubacji, sięga on średnio trzy miesiące, aczkolwiek może trwać zarówno 6 tygodni, jak i nawet 2 lata.

Wirus HPV: choroby

Brodawczak ludzki stanowić może przyczynę wielu różnych problemów dermatologicznych, ale nie tylko. Wirus HPV może bowiem być przyczyną takich schorzeń, jak:

• brodawki skórne (tutaj wspomnieć można o takich jednostkach, jak brodawki pospolite, brodawki płaskie czy brodawki stóp)
• brodawki płciowe (określane jako kłykciny kończyste, większość przypadków związana jest z zakażeniami wirusami HPV typu 6 i 11; brodawki płciowe mogą być zarówno drobne i płaskie, jak i mogą przybierać postać dużych, kalafiorowatych tworów)
• epidermoplasia verruciformis (choroba genetyczna, która związana jest z zakażeniem HPV typu 5 i 8, w jej przebiegu zmiany o charakterze brodawkowatym z wiekiem mogą ulegać przekształceniu do raka płaskonabłonkowego)
• nawracająca brodawczakowatość dróg oddechowych (nieczęsto spotykana jednostka, w której przebiegu zmiany pojawiają się typowo w obrębie krtani, wyróżnia się jej postać występującą w wieku dziecięcym oraz rozwijającą się w wieku dorosłym)
• zmiany w jamie ustnej (takie jak np. brodawczak płaskonabłonkowy czy brodawki zwykłe)
• neoplazja śródnabłonkowa (dotyczyć ona może szyjki macicy, ale i pochwy, odbytu, sromu oraz prącia)
• choroby nowotworowe (m.in. rak szyjki macicy, rak odbytu czy rak prącia, ale i nowotwory głowy i szyi, takie jak np. rak migdałka podniebiennego czy rak nasady języka)

Wirus HPV: w jaki sposób brodawczak może sprzyjać nowotworom?

Jedne typy wirusa HPV mają mniejszy, inne większy potencjał onkogenny. Za najgroźniejsze typy HPV uznawane są HPV 16, 18, 31 oraz 33, 45 i 56.

Ryzyko wystąpienia transformacji nowotworowej pojawia się wtedy, kiedy materiał genetyczny wirusa zintegruje się z DNA komórek gospodarza. Produkowane są wtedy inne niż przy zwykłej replikacji wirusa białka – w onkogenezie znaczenie mają przede wszystkim wirusowe proteiny E6 i E7.

Przy ich dużej produkcji stymulowane mogą być podziały zakażonych wirusem HPV ludzkich komórek – podziały te są niekontrolowane i finalnie mogą skutkować wystąpieniem właśnie jednej z wymienionych wyżej chorób nowotworowych.

Dzieje się tak z tego powodu, że wymienione białka wirusowe blokują aktywność ludzkich białek supresorowych, których zadaniem jest ochrona przed niekontrolowanymi podziałami komórkowymi – mowa tutaj o białkach TP53 oraz RB.

Podkreślenia wymaga tutaj jednak to, że nie u każdej pacjentki, u której wystąpi zakażenie HPV w obrębie szyjki macicy, dojdzie do wystąpienia raka tego narządu.

Nawet 8 na 10 takich infekcji ulega samoistnemu wyleczeniu, co więcej – zdarza się również i tak, że proces kancerogenezy się rozpocznie, a ostatecznie jednak zmiany wywołane przez brodawczaka ludzkiego i tak się cofną.

Nie są jednak znane czynniki, które sprawiają, że u jednych kobiet zakażonych HPV finalnie rozwija się rak, a u innych zmiany po pewnym czasie ustępują.

Wirus HPV: rozpoznawanie zarażenia brodawczakiem

Większość schorzeń wywołanych przez wirusa HPV – np. brodawki skórne – można rozpoznać już poprzez samą ocenę morfologii takich zmian. W przypadku diagnostyki zakażeń HPV w obrębie szyjki macicy wykorzystywane bywają badanie kolposkopowe oraz badania cytologiczne (do których pobierany jest wymaz z szyjki macicy).

Możliwe jest także wykonywanie badań oceniających obecność materiału genetycznego wirusa w uzyskanych od pacjenta próbkach tkankowych.

Wirus HPV: leczenie

Dotychczas nie odnaleziono żadnych leków, dzięki którym możliwe byłoby wyleczenie zakażenia wirusem HPV. W przypadku większości wywoływanych przez patogen schorzeń, po pewnym, bardzo różnorodnym czasie, dochodzi do ich całkowicie samoistnego ustąpienia.

W razie pojawienia się u pacjenta chęci likwidacji nieestetycznych zmian skórnych, wykorzystywane mogą być różne fizyczne metody ich usuwania (takie jak np. krioterapia czy laseroterapia), jak i można posłużyć się do tego celu chemicznymi metodami ich usunięcia (np. wykorzystując preparaty zawierające podofilotoksynę czy kwas chlorooctowy). Nowotwory wywołane przez HPV leczy się natomiast bardzo różnorodnie – chociażby rak szyjki macicy może być leczony chirurgicznie, jak i z wykorzystaniem chemio- czy radioterapii (gdzie wybór postępowania jest uzależniony przede wszystkim od zaawansowania choroby w momencie diagnozy).

Wirus HPV: zapobieganie

Infekcji HPV nie da się wyleczyć – owszem, może ona samoistnie przeminąć, ale i można w ogóle zapobiegać jej wystąpieniu. W tym celu należy zachować ostrożność przy kontaktach seksualnych (np. pamiętać o stosowaniu prezerwatyw czy unikać przygodnych stosunków), jak i unikać kontaktu ze skórą osób, które mają widoczne zmiany potencjalnie wywołane przez wirusa HPV.

Jest jednak i pewna szczególna metoda zapobiegania infekcji przez wirusa HPV – mowa tutaj o szczepieniach.

Istnieje kilka ich rodzajów – dostępne są dwu-, cztero- oraz 9-walentne szczepionki na HPV (im większa walentność, tym przed większą ilością typów wirusa HPV chroni szczepienie – wszystkie chronią natomiast przed najbardziej onkogennymi typami HPV, czyli typami 16 i 18).

Skorzystanie ze szczepienia zalecane jest przede wszystkim dziewczętom i młodym kobietom, coraz więcej mówi się jednak o tym, że korzystne może być szczepienie również i chłopców oraz młodych mężczyzn.Źródła:

1. "Położnictwo i ginekologia", tom 2, red. naukowa G. H. Bręborowicz, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2015
2. "Choroby zakaźne", pod red. A. Kowali-Piaskowskiej i I. Mozer-Lisewskiej, Wyd. Naukowe UM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2016
3. Broniarczyk J. et al., Struktura i właściwości wirusa brodawczaka ludzkiego, Biotechnologia 3 (90), 126-145, 2010