Przeciwwskazania do szczepienia – kiedy nie należy się szczepić?

Przeciwwskazania do szczepienia pojawiają się najczęściej w wyniku różnych sytuacji zdrowotnych pacjentów. Dla zdecydowanej większości populacji, szczepionki stanowią bezpieczną i efektywną metodę profilaktyki chorób infekcyjnych. Jednak niektórych pacjentów, szczepienia mogą być nieskuteczne lub stanowią ryzyko pogorszenia stanu zdrowia. Jakie są przeciwwskazania do wykonywania szczepień? W jakich sytuacjach szczepienie powinno zostać odroczone? Czy wszystkich rodzajów szczepionek dotyczą takie same przeciwwskazania?

Przeciwwskazania do szczepień mogą wynikać z różnych przyczyn. Osłabienie odporności, które uniemożliwia uniemożliwiającego wytworzenie odpowiedzi na szczepienie, nasilone działania niepożądane po poprzednim podawaniu szczepionek, ryzyko negatywnego wpływu szczepionki na stan zdrowia to tylko niektóre przykłady sytuacji, w których stosowanie szczepień może być przeciwwskazane. Omawiając przeciwwskazania do szczepień, należy podkreślić, że u każdego pacjenta mają one charakter indywidualny. Przeciwwskazania mogą dotyczyć szczepień za pomocą konkretnego preparatu, określonej grupy szczepionek lub wszystkich szczepień ogólnie. 

Spis treści

1. Przeciwwskazania do szczepienia a rodzaje szczepionek
2. Czasowe i trwałe przeciwwskazania do szczepienia
3. Przeciwwskazania do szczepienia a ciąża

Przeciwwskazania do szczepienia a rodzaje szczepionek

Szczepienia ochronne to najskuteczniejsza forma zapobiegania wielu chorobom zakaźnym. Stanowią one dużą grupę wyrobów medycznych o różnym składzie i mechanizmie działania. Celem wykonywania szczepień ochronnych jest wywołanie odporności organizmu przeciwko określonym drobnoustrojom.

Szczepionka umożliwia „rozpoznanie” czynnika infekcyjnego przez układ odpornościowy, a następnie jego „zapamiętanie” i wytworzenie odpowiedzi obronnej. W przypadku powtórnego kontaktu z tym czynnikiem dochodzi do jego szybkiego zwalczenia.

Choć ostateczny efekt działania szczepionek jest podobny, każda szczepionka posiada inny skład. Najważniejszym składnikiem szczepionki są elementy swoiste dla danego drobnoustroju, które pozwalają wywołać celowaną odpowiedź obronną.

W przypadku niektórych szczepionek są to żywe drobnoustroje, pozbawione właściwości chorobotwórczych (unieszkodliwione, tzw. atenuowane).

Szczepionki mogą również zawierać martwe drobnoustroje, a także ich fragmenty.

Niektóre szczepionki powstają na bazie antygenów, czyli pojedynczych cząsteczek (białek, cukrów) charakterystycznych dla danego drobnoustroju.

Szczepionki mogą również zawierać anatoksyny, czyli unieszkodliwione toksyny produkowane przez dany czynnik zakaźny. Główny składnik każdej szczepionki musi być nieszkodliwy dla organizmu człowieka, a jednocześnie zdolny do pobudzenia odpowiedzi układu odpornościowego.

Czy rodzaj i skład szczepionki mają związek z przeciwwskazaniami do szczepienia?

Zdecydowanie tak. Najwięcej obostrzeń obowiązuje w przypadku stosowania tzw. szczepionek żywych. Preparaty te zawierają unieszkodliwione drobnoustroje, które w zdrowym organizmie nie mają możliwości wywołania aktywnego zakażenia.

Istnieją jednak schorzenia, w których układ odpornościowy jest trwale lub czasowo zahamowany, a odporność człowieka – osłabiona. Wówczas szczepionki zawierające żywe drobnoustroje nie powinny być stosowane.

Przykłady szczepionek żywych to m.in.:

• BCG (gruźlica),
• MMR (odra, świnka, różyczka)
• oraz VZV (ospa wietrzna i półpasiec).

Szczepionki „nieżywe”, zawierające martwe drobnoustroje lub ich fragmenty, nie niosą ryzyka wywołania aktywnej choroby nawet w przypadku upośledzenia odporności.

Jednak również w tej grupie szczepionek istnieją określone przeciwwskazania, związane m.in. z nadwrażliwością na składniki szczepionki lub ryzykiem braku wywołania odpowiedzi obronnej.

Czasowe i trwałe przeciwwskazania do szczepienia

U niektórych pacjentów, przeciwwskazania do szczepienia mają charakter czasowy – są uwarunkowane aktualnym stanem zdrowia i nie wykluczają możliwości wykonania szczepienia w przyszłości. W niektórych przypadkach, przeciwwskazania do szczepień mogą obowiązywać dożywotnio.

Powikłania po szczepionce

Jednym z najczęstszych przeciwwskazań do szczepienia są ciężkie powikłania obserwowane po poprzednich szczepieniach. Dotyczy to w szczególności anafilaksji, czyli poważnej reakcji nadwrażliwości, obejmującej m.in.:

• układ oddechowy,
• układ krążenia,
• skórę
• i przewód pokarmowy.

Reakcja anafilaktyczna po podaniu jednej dawki szczepionki jest przeciwwskazaniem do podawania kolejnych dawek tego preparatu. Po wystąpieniu anafilaksji należy dążyć do ustalenia, który składnik szczepionki ją wywołał.

Substancje odpowiedzialne za reakcję anafilaktyczną po szczepieniu to najczęściej:

• białko jaja kurzego,
• żelatyna
• lub drożdże.

Po zidentyfikowaniu czynnika, który wywołał anafilaksję, nie należy stosować innych szczepionek zawierających ten sam składnik.

Warto również podkreślić, że anafilaksja jest jednym z niewielu powikłań poszczepiennych, które mogą stanowić przeciwwskazanie do innych szczepień.

Znacznie częściej obserwowane, łagodne powikłania po szczepieniu (gorączka, uczucie rozbicia, wysypka, ból głowy, biegunka), nie stanowią przeciwwskazania do kolejnych szczepień.

Również inne choroby alergiczne lub uczulenia na substancje, które nie wchodzą w skład szczepionki, nie są przeciwwskazaniem do wykonywania szczepień.

Choroby infekcyjne

Najczęstszą przyczyną konieczności czasowego odroczenia szczepienia są ostre choroby infekcyjne. W przypadku występowania infekcji, kwalifikacja do szczepienia jest uzależniona od stanu pacjenta.

Choroby infekcyjne przebiegające łagodnie i z niewielką gorączką (przykładowo – łagodne przeziębienie, biegunka) nie są przeciwwskazaniem do wykonania szczepienia.

W przypadku nasilonych objawów infekcji (grypa, angina), wysokiej gorączki lub ciężkiego stanu pacjenta, zwykle zaleca się przesunięcie szczepienia o kilka tygodni.

Antybiotyki

Warto również wiedzieć, że stosowanie antybiotyków nie jest bezwzględnym przeciwwskazaniem do szczepienia. Pacjent w dobrym stanie ogólnym może zostać zaszczepiony niezależnie od zażywania antybiotyku.

Zaburzenia funkcji układu odpornościowego

Warunkiem skuteczności szczepienia jest odpowiedni stan układu odpornościowego, który umożliwia wytworzenie odporności poszczepiennej. Choroby prowadzące do osłabienia układu odpornościowego mogą stanowić przeciwwskazanie do wykonywania szczepienia.

Należy o tym pamiętać zwłaszcza w przypadku tzw. szczepionek żywych, które u pacjentów z upośledzoną odpornością mogą wywoływać niepożądane skutki.

Zaburzenia funkcji układu odpornościowego mogą uniemożliwić odpowiedź na szczepienie. Osłabienie układu immunologicznego może mieć różne przyczyny. Poważne zaburzenia odporności mogą wystąpić u pacjentów chorujących na nowotwory, zarówno w przebiegu ich choroby, jak i wskutek jej leczenia (np. u pacjentów w trakcie chemioterapii).

Przeciwwskazaniem do szczepienia są jedynie aktywne procesy nowotworowe. Pacjenci wyleczeni z chorób nowotworowych mogą być szczepieni pod warunkiem zachowania funkcji układu odpornościowego.

Osłabienie układu odpornościowego może być skutkiem długotrwałego leczenia immunosupresyjnego, stosowanego w chorobach autoimmunologicznych lub po przeszczepieniu narządów. Niektóre niedobory odporności mogą mieć charakter wrodzony (tzw. pierwotne niedobory odporności).

Inną przyczyną niewydolności układu immunologicznego jest zakażenie wirusem HIV. Należy jednak podkreślić, że opisane schorzenia nie są bezwzględnym przeciwwskazaniem do wykonywania wszystkich szczepień. Kwalifikacja pacjenta do szczepienia zależy od jego aktualnego stanu układu odpornościowego, a także rodzaju stosowanej szczepionki.

Choroby przewlekłe

Czy choroby przewlekłe, takie jak cukrzyca, astma, nadciśnienie tętnicze lub choroba wieńcowa są przeciwwskazaniem do szczepień? W większości przypadków nie. Pacjenci chorujący przewlekle są zwykle bardziej podatni na ciężkie powikłania chorób zakaźnych, dlatego stosowanie szczepień ochronnych jest u nich tym bardziej wskazane.

Wyjątek stanowią schorzenia nowotworowe oraz wymagające leczenia immunosupresyjnego.

Przeciwwskazaniem do szczepienia pacjenta z chorobą przewlekłą jest również niedawne pogorszenie stanu pacjenta, wywołane zaostrzeniem choroby. W takim przypadku należy najpierw dążyć do ustabilizowania stanu pacjenta, a szczepienie odroczyć o kilka tygodni.

Czasowym przeciwwskazaniem do wykonywania szczepień są również niektóre interwencje medyczne. Zasada ta dotyczy przede wszystkim szczepionek żywych. W przypadku podania jednej dawki szczepionki żywej, kolejne szczepienie taką szczepionką można wykonać najwcześniej po upływie czterech tygodni.

Szczepionek żywych nie należy także stosować przez pewien czas (zwykle kilka miesięcy) po wykonaniu transfuzji krwi lub stosowaniu preparatów krwiopochodnych. Tego typu preparaty mogą zawierać gotowe przeciwciała, które są zdolne do neutralizowania składników szczepionki i osłabienia odpowiedzi na szczepienie.

Przeciwwskazania do szczepienia a ciąża

Szczepienia ochronne w okresie ciąży to złożone zagadnienie. Niektóre szczepienia są u kobiet ciężarnych zalecane, inne natomiast – bezwzględnie przeciwwskazane.

Połączenie krwiobiegów matki i płodu w łożysku umożliwia przekazywanie ochronnych przeciwciał od matki do dziecka. Przeciwciała matczyne są jednym z fundamentów odporności płodu, którego własny układ odpornościowy jest jeszcze niedojrzały.

Z tego powodu, kobietom planującym ciążę zaleca się wykonanie lub uzupełnienie pełnego cyklu szczepień ochronnych. W trakcie ciąży można również bezpiecznie wykonać szczepienia za pomocą szczepionek nieżywych oraz inaktywowanych. Kobietom ciężarnym zaleca się przede wszystkim wykonanie szczepienia przeciwko grypie oraz krztuścowi.

W okresie ciąży, bezwzględnie przeciwwskazane są szczepienia z wykorzystaniem szczepionek żywych (ospa wietrzna, odra, świnka, różyczka). Tego rodzaju szczepionki mogą wiązać się z ryzykiem wywołania aktywnego zakażenia u płodu.

Stosowanie szczepionek żywych jest przeciwwskazane zarówno podczas ciąży, jak i w okresie bezpośrednio ją poprzedzającym (1-3 miesiące).

Warto natomiast podkreślić, że zdecydowana większość szczepionek może być stosowana w okresie laktacji. Zgodnie z zaleceniami Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób, jedyną szczepionką bezwzględnie przeciwwskazaną w okresie karmienia piersią jest szczepionka przeciwko żółtej febrze.

Czytaj też: Powikłania po szczepieniu – przyczyny, rodzaje, profilaktyka

Krzysztofa Białożyt