Powikłania po szczepieniu – przyczyny, rodzaje, profilaktyka

Powikłania po szczepieniach są tematem wielu dyskusji, które niejednokrotnie budzą obawy wśród pacjentów. Rozważania na temat powikłań poszczepiennych warto opierać na rzetelnych informacjach, popartych wiarygodnymi danymi naukowymi. Jaka jest rzeczywista częstość powikłań poszczepiennych? Które fakty dotyczące powikłań poszczepiennych są prawdziwe? W jaki sposób prowadzony jest nadzór nad powikłaniami szczepień?

Powikłania występujące po szczepieniach określa się wspólnym mianem NOP – Niepożądanych Odczynów Poszczepiennych. Szczepienia ochronne są jednym z największych osiągnięć współczesnej medycyny. Jak każda interwencja medyczna, szczepienia są obarczone pewnym ryzykiem powikłań. Ryzyko istotnych powikłań po szczepieniach jest jednak wielokrotnie mniejsze, niż ryzyko poważnych skutków schorzeń, którym dzięki szczepieniom udaje się zapobiegać. 

Spis treści

1. Powikłania po szczepieniu - przyczyny
2. Powikłania po szczepieniu – rodzaje
3. Powikłania po szczepieniu – profilaktyka i kontrola

Powikłania po szczepieniu - przyczyny

Powikłania poszczepienne mogą mieć charakter miejscowy lub uogólniony. Zdecydowana większość powikłań poszczepiennych to reakcje miejscowe o niewielkim nasileniu, które ulegają samoistnemu ograniczeniu.

Według ogólnej definicji, Niepożądany Odczyn Poszczepienny to każde zaburzenie stanu zdrowia, występujące w okresie 4 tygodni od przebytego szczepienia. Z czego mogą wynikać powikłania po szczepieniu?

Pierwsza grupa powikłań

Część z nich jest skutkiem działania szczepionki i reakcji organizmu na jej składniki. Główna rola szczepienia polega na pobudzeniu układu odpornościowego człowieka, co może wiązać się z wystąpieniem pewnych objawów:

• gorączka,
• objawy grypopodobne,
• naciek zapalny w miejscu wkłucia.

Druga grupa powikłań

Druga grupa powikłań wynika z nieprawidłowości w trakcie procesu szczepienia. Każda szczepionka to produkt leczniczy, podlegający rygorystycznym procedurom kontrolnym przed dopuszczeniem do użytku.

Jak każdy lek, szczepionki wymagają transportu i przechowywania w odpowiednich warunkach, posiadają określoną drogę podania, a także przeciwwskazania do ich stosowania.

Powikłania poszczepienne mogą wynikać z:

• niewłaściwego podania szczepionki (najczęściej – zbyt głębokiego),
• nieprawidłowego przechowywania preparatu
• lub zaszczepienia osoby posiadającej przeciwwskazania do zastosowania określonej szczepionki.

Trzecia grupa powikłań

Trzecią grupą powikłań poszczepiennych są stany chorobowe, które występują po szczepieniu, ale nie wynikają z zastosowanego szczepienia. Warto pamiętać, że związek czasowy szczepienia z określonym powikłaniem nie musi świadczyć o istnieniu związku przyczynowego między nimi.

Niektóre powikłania poszczepienne są wynikiem uprzednio istniejącego stanu zdrowia pacjenta. Przykładowo, szczepienie może zostać wykonane w okresie inkubacji („wykluwania”) infekcji wirusowej, której objawy pojawią się dopiero po pewnym czasie od podania szczepionki. Pomimo związku czasowego, problemy zdrowotne nie są w takich przypadkach skutkiem przebytego szczepienia.

Powikłania po szczepieniu – rodzaje

Powikłania po szczepieniu mogą mieć zróżnicowany charakter. Zasięg powikłań może być lokalny lub uogólniony, a ich nasilenie – łagodne, umiarkowane lub ciężkie.

Bardzo ważnym aspektem dotyczącym powikłań po szczepieniu jest częstość ich występowania:

• powikłania bardzo częste występują u więcej niż 1 na 10 pacjentów otrzymujących szczepionkę,
• powikłania częste występują u więcej niż 1 na 100 pacjentów,
• powikłania umiarkowanie częste – powyżej 1 na 1000,
• a powikłania rzadkie – powyżej 1 na 10 000 osób zaszczepionych danym preparatem.

Warto podkreślić, że poważne powikłania szczepień, które mogą pozostawiać trwały uszczerbek na zdrowiu, zdarzają się niezmiernie rzadko.

Według danych statystycznych, niepożądane odczyny poszczepienne występują w Polsce średnio 1 raz na 10 000 szczepień. Ryzyko ich wystąpienia wynosi więc ok. 0,01%. Ryzyko niepożądanych działań szczepienia jest zatem znacznie mniejsze, niż ryzyko wystąpienia ciężkich powikłań chorób zakaźnych, których dzięki szczepieniom udaje się uniknąć.

Powikłania o charakterze miejscowym

Rodzaj i częstość powikłań po szczepieniu zależą od rodzaju i składu szczepionki. Najczęstszym powikłaniem poszczepiennym, które może dotyczyć wszystkich szczepionek podawanych w formie zastrzyku, są reakcje miejscowe w okolicy wkłucia.

Ból, obrzęk i zaczerwienienie wynikają zarówno z lokalnego uszkodzenia tkanek, jak i „przybycia” komórek układu odpornościowego do miejsca podania szczepionki. Powstaje lokalny stan zapalny, który świadczy o rozwoju odpowiedzi immunologicznej organizmu na podaną szczepionkę.

Nasilone odczyny miejscowe po podaniu szczepionki występują najczęściej w przypadku tzw. szczepionek żywych. W przypadku szczepionki przeciwgruźliczej (BCG) mogą wystąpić bardziej nasilone odczyny miejscowe (ropień w miejscu wkłucia, lokalne powiększenie węzłów chłonnych).

Należy jednak podkreślić, że zdecydowana większość skórnych odczynów poszczepiennych ogranicza się samoistnie i nie wymaga żadnego leczenia.

Powikłania o charakterze uogólnionym

Choć powikłania po szczepieniu najczęściej mają charakter miejscowy, w przypadku niektórych szczepionek mogą pojawić się również reakcje uogólnione. Najczęstszym objawem z tej grupy jest gorączka, będąca wyrazem pobudzenia układu odpornościowego.

Gorączce mogą towarzyszyć objawy grypopodobne:

• bóle mięśni,
• ogólne osłabienie organizmu,
• ból głowy,
• a także biegunka.

U małych dzieci pojawia się rozdrażnienie, płaczliwość i niepokój. Reakcje tego typu w większości mijają samoistnie w ciągu kilku dni.

W przypadku ich wystąpienia należy zadbać o wypoczynek i odpowiednie nawodnienie. Przy dużym nasileniu objawów, można zastosować leki przeciwbólowe i leki przeciwgorączkowe.

Powikłania o charakterze alergicznym

Stosunkowo częstą postacią powikłań poszczepiennych są reakcje alergiczne. Ich przyczyną jest nadmierna reakcja układu odpornościowego na składniki szczepionki. Zdecydowana większość reakcji alergicznych po szczepieniu dotyczy skóry i objawia się pokrzywką lub swędzącą wysypką.

Najpoważniejsza forma odpowiedzi alergicznej po szczepieniu nosi nazwę anafilaksji. Anafilaksja to postać reakcji alergicznej, która jednocześnie obejmuje wiele narządów organizmu (skóra, drogi oddechowe, przewód pokarmowy, układ krążenia).

Anafilaksja należy do poważnych powikłań poszczepiennych, jednakże częstość jej występowania jest bardzo niska. Statystycznie, anafilaksja występuje u 1 na milion zaszczepionych pacjentów.

Warto również dodać, że każde szczepienie odbywa się w warunkach odpowiedniego zabezpieczenia – leki pozwalające leczyć anafilaksję są dostępne w każdym punkcie szczepień.

Pozostałe powikłania

Rzadko występujące powikłania szczepień mogą dotyczyć:

• układu nerwowego
• drgawki,
• porażenie nerwu twarzowego,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• zespół Guillaina-Barrego,
• stawów
• stan zapalny
• lub szpiku kostnego
• małopłytkowość.

Prawidłowa kwalifikacja do szczepień pozwala znacznie zmniejszyć ryzyko takich powikłań.

Warto również podkreślić, że liczne badania naukowe prowadzone w temacie bezpieczeństwa szczepień nie wykazały zwiększonego ryzyka autyzmu, zaburzeń neurorozwojowych ani chorób autoimmunologicznych w związku ze szczepieniami.

Powikłania po szczepieniu – profilaktyka i kontrola

Świadomość i edukacja na temat powikłań poszczepiennych jest istotnym elementem strategii prowadzenia szczepień w każdym społeczeństwie. Pacjent podejmujący decyzję o poddaniu się szczepieniu ma prawo do pełnej informacji dotyczącej bilansu korzyści i ryzyka wynikających z zastosowania danej szczepionki.

Wiedza na temat możliwych powikłań poszczepiennych umożliwia ich wczesne rozpoznanie i leczenie, a także zmniejsza lęk związany z procedurą. Obawiając się powikłań poszczepiennych, warto poznać statystyki dotyczące częstości ich występowania.

Informacje te są dostępne na stronach WHO, a także w Charakterystyce Produktu Leczniczego – dokumencie publikowanym w języku polskim dla każdej szczepionki dopuszczonej do użytku w Polsce.

Porównanie statystyk dotyczących ryzyka poważnych powikłań poszczepiennych w stosunku do powikłań chorób, przed którymi szczepienia chronią, wykazuje jednoznaczną korzyść na rzecz szczepień ochronnych.

Przykładowo – powikłanie odry w postaci zapalenia mózgu i zapalenia rdzenia kręgowego występuje u 1 na 1000 chorujących pacjentów. Ryzyko zapalenia mózgu po szczepieniu przeciwko odrze (MMR) jest około 1000 razy rzadsze (występuje u 1 na milion pacjentów).

W jaki sposób można zmniejszyć częstość powikłań poszczepiennych?

Jednym z kluczowych etapów każdego szczepienia jest kwalifikacja do szczepienia, oparta na wywiadzie lekarskim i badaniu fizykalnym. Analiza aktualnego stanu zdrowia, chorób przewlekłych, zażywanych leków i reakcji na poprzednie szczepienia oraz znajomość składu proponowanej szczepionki pozwalają zakwalifikować pacjenta do podania danego preparatu.

Warto również podkreślić, że łagodne powikłania poszczepienne (gorączka, objawy grypopodobne, odczyny miejscowe) nie są przeciwwskazaniem do wykonywania szczepień ochronnych w przyszłości.

W przypadku wystąpienia poważnych powikłań po szczepieniu (przykładowo – anafilaksji), należy dążyć do ustalenia, który składnik szczepionki jest prawdopodobnie odpowiedzialny za jego wystąpienie. Dokładna analiza składu szczepionek (dostępny m.in. w ChPL każdej szczepionki) pozwala na określenie, których szczepionek należy unikać w przyszłości.

Czy szczepionki są bezpieczne?

Szczepionki należą do najlepiej przebadanych produktów medycznych. Analizy ich bezpieczeństwa dokonuje się nie tylko przed wprowadzeniem na rynek, ale również systematycznie monitorując ich działanie po wprowadzeniu do obrotu.

Obowiązujące w Polsce Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 21.12.2010 r. określa kryteria rozpoznawania oraz zasady zgłaszania niepożądanych odczynów poszczepiennych.

Każde podejrzenie niepożądanego odczynu poszczepiennego powinno być zgłoszone przez lekarza do odpowiednich organów Inspekcji Sanitarnej.

Warto również wiedzieć, że prawo zgłaszania niepożądanych odczynów poszczepiennych przysługuje również samym pacjentom. Poprzez stronę internetową Systemu Monitorowania Zagrożeń, niepożądane działania szczepionki można zgłosić do Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych.

Korzyści z prowadzenia szczepień ochronnych są niezaprzeczalne. Dzięki nim udało się wyeliminować większość chorób zakaźnych, które w XX wieku były najczęstszą przyczyną zgonów w Polsce. Choć szczepienia ochronne niosą za sobą ryzyko wystąpienia powikłań, są one znacznie mniejsze niż pozytywne efekty działania szczepień w całej populacji.

Informacje na temat powikłań poszczepiennych warto czerpać z rzetelnych źródeł, uwzględniając dane na temat częstości ich występowania. Stały nadzór nad występowaniem skutków ubocznych przyczynia się do regularnego zwiększania bezpieczeństwa szczepień.

Czytaj też:

• Kalendarz szczepień 2021. Szczepienia obowiązkowe na rok 2021
• Szczepionka na COVID-19 - przeciwwskazania. Kto nie może się zaszczepić na koronawirusa?

Krzysztofa Białożyt