Paciorkowiec - grupy, objawy zakażenia, wywoływane choroby i leczenie

Paciorkowce, znane również jako streptokoki, są zróżnicowaną grupą bakterii, które mogą zagrażać zdrowiu i życiu człowieka. Bywają odpowiedzialne za łagodne, chociaż uciążliwe schorzenia, jak zapalenie mieszków włosowych, ale także sepsę, a nawet raka jelita grubego, uruchamiając proces nowotworzenia. To warto wiedzieć o tych bakteriach Gram-dodatnich.

Sezon na infekcje paciorkowcowe w zasadzie trwa cały rok. Podstępne Streptococcus atakują w szczycie gorącego lata, niejednokrotnie powodując wtedy anginę, jesienią, gdy częste są infekcje dróg moczowych, zimą, kiedy nasz układ odpornościowy jest osłabiony regularnym atakiem ze strony wirusów chorobotwórczych i wiosną, kiedy próchnica dopada nasze zęby.

Poznaj grupy paciorkowców, objawy, jakie wskazują na zakażenie i możliwości leczenia chorób, które powodują.

Spis treści

1. Co to są paciorkowce? Jak wygląda paciorkowiec?
2. Klasyfikacja paciorkowców
3. Paciorkowce alfa-hemolizujące
4. Paciorkowce beta-hemolizujące
5. Paciorkowce grupy A - paciorkowiec ropotwórczy (Streptococcus pyogenes)
6. Paciorkowce grupy B - paciorkowiec bezmleczności (Streptococcus agalactiae)
7. Paciorkowce grupy D - paciorkowiec kałowy (Enterococcus faecalis)
8. Paciorkowce grupy C i G
9. Czy nosiciel paciorkowca zaraża?
10. Czy paciorkowcem można się zarazić drogą płciową?
11. Jak zlikwidować paciorkowca? Leczenie paciorkowców
12. Paciorkowiec a gronkowiec

Co to są paciorkowce? Jak wygląda paciorkowiec?

Paciorkowce nazywane inaczej streptokokami, należą do bakterii gram (+), co w praktyce oznacza, że podczas badania bakteriologicznego i barwienia metodą Gramma zabarwiają się na fioletowo.

Pod mikroskopem widać charakterystyczny obraz: bakterie układają się jedna za drugą, niczym paciorki - stąd ich nazwa.Paciorki mogą być długie, ale są takie typy, które układają się w pary, po dwie komórki (np. dwoinka zapalenia płuc).

Pojedyncza bakteria jest kulista, tlenowa (do przeżycia i metabolizmu potrzebuje tlenu w stężeniu atmosferycznym) lub względnie beztlenowa, a podziały komórkowe zachodzą wzdłuż jednej osi.

Znakomita większość paciorkowców jest nieszkodliwa dla człowieka i stanowi element prawidłowej flory bakteryjnej organizmu (mikrobiomu), jednak część to bakterie chorobotwórcze.

Niektóre z paciorkowców mają właściwości antygenowe podobne do ludzkich, co sprzyja krzyżowej reakcji przeciwciał wytworzonych przeciwko antygenom paciorkowców z antygenami naszej tkanki łącznej. W efekcie sprzyja to dodatkowo powikłaniom nieinfekcyjnym. 

Paciorkowce chorobotwórcze wywołują przede wszystkim infekcje układu oddechowego,w tym zapalenia migdałków, uszu, płuc. odpowiadają też za zapalenia skóry, infekcje układu moczowego, posocznicę, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenia stawów, ropnie tkanek czy mózgu.

Paciorkowce znajdują zastosowanie we współczesnej medycynie, gdyż produkują wykorzystywane przez człowieka enzymy: streptokinazę, streptodonazę, hialuronidazę i inne.

Klasyfikacja paciorkowców

Nie ma jednego bezwzględnie obowiązującego podziału paciorkowców, a systematyka tych bakterii wielokrotnie ulegała zmianom i modyfikacjom w ostatnich dziesięcioleciach. zmieniała się wielokrotnie przez ostatnie dziesięciolecia.

Podstawowy podział paciorkowców wiąże się z ich wpływem na czerwone krwinki (erytrocyty). Niektóre powodują hemolizę, czyli działają niszcząco na krwinki. Podział wygląda tak:

• paciorkowce γ − brak widocznej hemolizy,
• paciorkowce α − hemoliza jest częściowa, spowodowana redukcją żelaza w hemoglobinie. To paciorkowce alfa hemolizujące wywołują powszechne choroby u człowieka,
• paciorkowce β − całkowita hemoliza.

W klasyfikacji paciorkowców stosuje się również podział na grupy filogenetyczne. W ramach tego podziału wyróżnia się grupę ropotwórczą (pyogenic), grupę anginosus, zwaną również "milleri", grupę mitis/oralis, grupę salivarius i grupę bovis.

Paciorkowce β-hemolizujące, potencjalnie bardzo groźne (pełne niszczenie erytrocytów), są jeszcze dzielone na mniejsze podgrupy, a kryterium podziału jest występujący na ich powierzchni wielocukier, czyli antygen Lancefield.

Antygen Lancefield rozróżnia grupy paciorkowców, które klasyfikuje się do grup, zaczynając od grupy A, a kończąc na grupie O. istotne z punktu naszego zdrowia są Streptococcus grupy A, grupy B oraz grupy C i G. Inne nam bezpośrednio nie zagrażają? Przynajmniej na razie. To grupy paciorkowców obejmujące coraz groźniejsze patogeny odzwierzęce.

Paciorkowce alfa-hemolizujące

Te paciorkowce są stosunkowo dobrze poznane przez medycynę i zasadniczo dajemy sobie z nimi skutecznie radę za pomocą powszechnie dostępnych antybiotyków. Powodują pospolite choroby. Ich atak daje charakterystyczny obraz - częściową hemolizę (redukcja żelaza, zielonkawe zabarwienie zaatakowanej krwinki). Do najbardziej znanych paciorkowców chorobotwórczych z tej grupy należą pneumokoki  i paciorkowiec zieleniejący.

Dwoinka zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae)

Ten paciorkowiec jest zdecydowanie mocniej kojarzony ze swoją inną inną nazwą - pneumokok.

To rodzaj paciorkowca, który występuje w gardle i zatokach nosowych u 5-10 proc. zdrowych dorosłych oraz 20-40 proc. zdrowych dzieci. Dla nich jest nieszkodliwy, jednak szczególne niebezpieczeństwo stanowi dla dzieci (do 2. r.ż.), osób starszych (powyżej 65. r.ż.) i tych z osłabionym układem immunologicznym.

Ciężkie zakażenia pneumokokowe coraz częściej obserwowane są u dzieci starszych, do 10 roku życia, zwłaszcza przy jednoczesnym występowaniu ospy lub grypy.

U osób z grupie podwyższonego ryzyka tzw. inwazyjnego zakażenia kontakt z pneumokokami może zakończyć się:

• ostrym zapaleniem płuc (które szybko może doprowadzić do obrzęku płuc i niewydolności oddechowej, co jest stanem zagrożenia życia)
• zakażeniem opon mózgowo-rdzeniowych
• zakażeniem krwi (bakteriemia)
• uogólnionym zakażeniem krwi (posocznica, tzw. sepsa)

Przed zakażeniem pneumokokowym skutecznie chroni szczepienie.

Paciorkowiec zieleniejący (Streptococcus viridans)

Streptococcus viridans (paciorkowiec zieleniący) może występować w jamie ustnej, przyczyniając się do powstawiania próchnicy i zakażeń okołozębowych. Może również powodować zapalenie wsierdzia, czyli niebezpieczny stan zapalny jam serca, większych naczyń krwionośnych oraz zastawek. 

U zdrowego człowieka nie wywołuje żadnych nieprawidłowości - czyha na spadek odporności, infekcje, urazy.

Paciorkowce beta-hemolizujące

Proces rozpadu erytrocytów może być wywołany przez wiele czynników, w tym także przez działanie enzymów bakteryjnych – hemolizyn. Hemolizyny wytwarza wiele gatunków bakterii. Bakterie z rodzaju Streptococcus, które powodują całkowity rozpad zaatakowanych czerwonych krwinek zaliczamy do beta-hemolizujących.

Wśród nich najbardziej znane są paciorkowce: ropotwórczy, bezmleczności i kałowy.

Paciorkowce grupy A - paciorkowiec ropotwórczy (Streptococcus pyogenes)

Paciorkowiec ropotwórczy, jak sama nazwa wskazuje, powoduje infekcje ropne - anginę, ale nie tylko. Wśród chorób, za które jest odpowiedzialny, wymienia się paciorkowcowe zapalenie gardła, płonicę (szkarlatyna), różę czy liszajec.

Bywa odpowiedzialny za ciężkie powikłanie w postaci sepsy, która sama w sobie nie jest chorobą, a nadmierną, niewłaściwą reakcją organizmu na zakażenie Może skutkować postępującą niewydolnością wielu narządów, wstrząsem i śmiercią pacjenta.

Paciorkowce grupy A - objawy

Do najczęstszych objawów zakażenia należą:

• szorstka wysypka, która może występować także w postaci guzków,
• pojawienie się strupów na skórze,
• ból gardła,
• obrzęk kończyn lub stawów,
• kaszel, sporadycznie zaburzenia oddychania,
• zaczerwienienie języka,
• biały nalot na języku,
• gorączka (temp. powyżej 38ºC u niemowląt poniżej 3 miesiąca życia, natomiast u dzieci starszych gorączka jest wysoka > 39ºC),
• bóle mięśniowe,
• nadmierna senność i zmęczenie,
• biegunka i mdłości,
• odwodnienie.

Paciorkowce grupy A - choroby

Poza łagodnymi i cięższymi infekcjami gardła (angina), szkarlatyną, różą i liszajcem, dochodzi również do zapalenia tkanki łącznej, a przede wszystkim najcięższej postaci zakażenia takim paciorkowcem: inwazyjnej choroby paciorkowcowej grupy A (iGAS).

Skuteczne omijanie przez bakterie naturalnych mechanizmów immunologicznych organizmu, typowe dla tego schorzenia, może skutkować:

• paciorkowcowym zespołem wstrząsu toksycznego z niewydolnością wielonarządową,
• zakażeniem krwi (bakteriemią),
• septycznym zapaleniem stawów,
• zapaleniem opon mózgowych,
• martwiczym zapaleniem powięzi (ostre zakażenie podskórnej tkanki łącznej).

Paciorkowce grupy B - paciorkowiec bezmleczności (Streptococcus agalactiae)

Paciorkowce z grupy B (Streptococcus agalactiae) zasadniczo są niegroźne dla człowieka. Stanowią część naszej flory przewodu pokarmowego, w tym jamy ustnej i jelit oraz górnych dróg oddechowych. Spotykane są też na skórze u człowieka. Występują one nawet u co trzeciego człowieka (zarówno kobiet jak i u mężczyzn).

Niestety, sytuacja diametralnie się zmienia, gdy paciorkowiec bezmleczności zaatakuje kobietę w ciąży lub noworodka.

Do groźnych, objawowych zakażeń i uogólnionych infekcji dochodzi także u mężczyzn, seniorów, pacjentów obłożnie chorych. Sprzyja im cukrzyca i choroby układu krążenia.

Paciorkowce grupy B - objawy

Tego typu paciorkowiec jest groźny w czasie ciąży, ponieważ potrafi on skolonizować drogi rodne kobiety (kolonizacja szerzy się z odbytu na drogi rodne), podnosząc ryzyko przedostania się bakterii z pochwy do płynu owodniowego, rozerwania błon płodowych i przedwczesnego porodu.

Objawy u ciężarnych: upławy, stan podgorączkowy czy świąd, jednak najczęściej zakażenie przebiega bezobjawowo.

Objawy u noworodków: infekcja przebiega najczęściej jako posocznica - to stan bezpośredniego zagrożenia życia noworodka. Może dojść do wstrząsu septycznego, w którym występuje gorączka, a ciśnienie tętnicze znacznie spada. Czasami w przebiegu tej infekcji dochodzi do wrodzonego zapalenia płuc. W najcięższych przypadkach manifestuje się ono ostrą niewydolnością oddechową (RDS).

U pozostałych zakażonych paciorkowcami z tej grupy pojawia się ból i pieczenie podczas oddawania moczu, zapalenie pęcherza, ból podbrzusza, upławy z pochwy, bolesny wzwód, a nawet obecność krwi w stolcu.

Paciorkowce grupy B - choroby

U noworodków ze względu na ich słaby układ odpornościowy paciorkowiec z grupy B u nich wywołać posocznicę (sepsę), zapalenie opon mózgowych lub zapalenie płuc.

U pozostałych grup chorych; głównie infekcje układu moczowo-płciowego.

Paciorkowce grupy D - paciorkowiec kałowy (Enterococcus faecalis)

Paciorkowiec kałowy (łac. Enterococcus faecalis) to bakteria gram dodatnia, dawniej klasyfikowana do paciorkowców grupy D (Streptococcus faecalis, według serotypowania Lancefield), ale obecnie zaliczana do enterokoków. Niektóre źródla traktują jednak enterokoki jako bakterie należące nie do samodzielnego rodzaju, ale nadal do paciorkowców.

Enterokoki to ziarniaki najczęściej występujące w postaci dwoinek i trudne do odróżniania od bakterii z rodzaju Streptococcus. Mają antygen wielocukrowy grupy D, który (inaczej niż u paciorkowców) znajduje się między ścianą komórkową a błoną cytoplazmatyczną. Niemniej - wg wielu źródeł to ta sama grupa bakterii, stąd znalazł się w naszym zestawieniu.

Bakteria występuje w przewodzie pokarmowym człowieka i innych ssaków. E. faecalis może powodować zagrażające życiu zakażenia u ludzi, zwłaszcza w środowiskach szpitalnych, w których występuje naturalnie wysoki poziom oporności na antybiotyki. Bakteria ta często występuje w zębach leczonych kanałowo i to miejsce może być pierwotnym źródłem zakażenia.

Paciorkowce grupy D - objawy

Paciorkowce tej grupy często powodują infekcje dróg moczowych, dając typowe objawy dla tego typu problemów: ból przy oddawaniu moczu, parcie na pęcherz, podwyższona ciepłota ciała.

Kolejna bakteria, która jest szczególnie groźna dla ciężarnych i rozwijających się płodów oraz noworodków.

Gdy bakterie kałowe przedostaną się do jamy ustnej (choroba brudnych rąk), wywołują szereg schorzeń i powikłań, z zapaleniem wsierdzia włącznie.

Objawy typowe dla wywołanych schorzeń, przykładowo - bolesność dziąsła, obrzęk, gdy dojdzie do infekcji w okolicy zębów. Zdarza się przy zabiegach stomatologicznych. Powikłaniem bywa zapalenie mięśnia sercowego.

Paciorkowce grupy D - choroby

Do zakażeń E. faecalis dochodzi głównie u kobiet i dzieci w pierwszym roku życia .Obejmuje zazwyczaj układ moczowy.

Zakażenie pęcherza moczowego u kobiet w ciąży jest szczególnie niebezpieczne, bo może doprowadzić do zaburzeń lub zahamowania rozwoju płodu, a także do przedwczesnej akcji porodowej.

Paciorkowce grupy C i G

Do niedawna medycyna w niewielkim stopniu zajmowała się tymi typami paciorkowców. Niestety, powoli, ale systematycznie, ta sytuacja się zmienia.

Grupa C i G obejmuje coraz groźniejsze odzwierzęce patogeny jak Streptococcus equi (groźny dla koni), Streptococcus dysgalactiae (powoduje u ludzi zakażenia skóry), bądź Streptococcus canis (odpowiada za zakażenia u psów i kotów, ale opisano przypadek sepsy u człowieka spowodowanej przez tę bakterię).

Do zakażenia paciorkowcami dochodzi drogą kropelkową, co oznacza, że czynnikiem ryzyka jest przebywanie wśród osób kichających, kaszlących i niemyjących rąk.

Jeśli mikroby aktualnie atakujące głównie zwierzęta znajdą sposób na nasz układ odpornościowy, może dojść do masowych zakażań u człowieka.

Czy nosiciel paciorkowca zaraża?

Można być zdrowym nosicielem bakterii i zarażać, a dokładniej - zakażać ("zarażenie" to pojęcie nieprawidłowe w kontekście bakterii i wirusów) - innych.

Większość paciorkowców szerzy się najłatwiej drogą kropelkową, infekcje przez nie wywoływane nieprzypadkowo są nazywane "chorobami brudnych rąk".

Wielu nosicieli nawet nie ma świadomości nosicielstwa.

Oczywiście, najłatwiej zakazić się od osoby, która ma aktywną postać infekcji - kicha, kaszle itd.

Nie zmienia to faktu, że wszyscy powinniśmy, niezależnie od aktualnego stanu zdrowia i samopoczucia, dbać o podstawowe zasady higieny (zasłanianie ust przy kichaniu i kaszlu, mycie rąk po skorzystaniu z toalety czy po powrocie do domu, higiena przy przygotowywaniu posiłków itd.). Możemy nieświadomie zakazić kogoś, kto infekcji nie przejdzie łagodnie.

Warto też wiedzieć, że będąc nosicielem można zakazić też siebie, np. przenosząc bakterie w bardziej wrażliwe miejsce (choćby kałowe do jamy ustnej), a infekcja może przyjąć formę ostrą w momencie spadku odporności. Wówczas bakterie mogą zacząć namnażać się w sposób niekontrolowany.

Czy paciorkowcem można się zarazić drogą płciową?

Zakażenie paciorkowcem drogą płciową jest jak najbardziej możliwe, ale zazwyczaj nie ma się czym martwić, nie jest też potrzebne leczenie.

Zakażenia paciorkowcem narządów płciowych mają najczęściej przebieg bezobjawowy.

Zważywszy na szczególnie groźne zakażenia paciorkowcowe w ciąży, zazwyczaj lekarz ginekolog przyszłym matkom zaleca badania wykluczające ewentualne zakażenie. Dobór ewentualnej diagnostyki zawsze wymaga nadzoru lekarza.

Jak zlikwidować paciorkowca? Leczenie paciorkowców

Zdecydowana większość infekcji paciorkowcowych jest stosunkowo łatwa w leczeniu. Zawsze wymaga ono nadzoru lekarza, bo polega przede wszystkim na stosowaniu właściwego antybiotyku (najczęściej stosuje się amokscyliny lub penicyliny).

Antybiotyk pierwszego rzutu (wybierany w pierwszej kolejności, o najlepszym rokowaniu terapeutycznym) przyjmuje się przez około 7-10 dni, zgodnie z zaleceniami lekarza. Dzięki temu usuwa się z organizmu chorobotwórcze bakterie i zmniejsza ryzyko powikłań.

Zakażeniom paciorkowcowym, spowodowanym przez pneumokoki, najlepiej zapobiegać. Szczepienie przeciwko pneumokokom dla dzieci znajduje się w Programie Szczepień Ochronnych. Iniekcja jest obowiązkowa i całkowicie bezpłatna w przypadku maluchów między 6. tygodniem a 2. rokiem życia. Ponadto zaleca się ją podać dzieciom do 5. roku życia, które nie zostały wcześniej zaszczepione oraz przewlekle chorym.

Szczepienie przeciw pneumokokom w przypadku osób dorosłych nie jest obowiązkowe, ale zalecane. Szczególnie u osób powyżej 65. roku życia, z wrodzonymi lub nabytymi zaburzeniami odporności, chorujących na cukrzycę, anemię sierpowatą, po wszczepieniu implantu ślimakowego, z chorobami płuc, serca, nerek lub wątroby.

Zaszczepić powinni się też wszyscy dorośli, którzy palą papierosy.

Paciorkowiec a gronkowiec

Infekcje paciorkowcowe i gronkowcowe często wysyłają nas do lekarza. Jedne i drugie są bakteryjne, wymagają leczenia antybiotykami. Gronkowce i paciorkowce są bakteriami gramm-dodatnimi, powodują powszechne choroby, w tym dróg moczowych i dróg oddechowych.

Przykładowo, aż 20 proc. wszystkich wizyt w gabinetach dermatologicznych dotyczy bakteryjnych zapaleń skóry, a niemal wszystkie są spowodowane przez gronkowce lub paciorkowce.

Gronkowiec czy paciorkowiec - co gorsze? To nie jest dobrze postawione pytanie, bo obie bakterie mogą być bardzo groźne, a zależy od od wielu czynników: rodzaju zakażenia, szczepu, stanu pacjenta, jego wieku itd.

Ponieważ sporo mówi się o gronkowcach opornych na leczenie, wydaje się, że te bakterie stanowią większe wyzwanie dla współczesnej medycyny. Z drugiej strony: szpitalne szczepy Streptococcus budzą coraz większe obawy naukowców..

Eliza Dolecka