Jajniki – budowa, funkcje i choroby

Jajniki to niepozorne, maleńkie narządy, które mają ogromny wpływ na organizm kobiety. Od ich sprawności zależy nie tylko gospodarka hormonalna, ale także praca serca i jakość życia seksualnego. Jak zbudowane są jajniki i jakie pełnią funkcje w organizmie kobiety? Jakie są najczęstsze choroby jajników i jak przebiega ich leczenie?

Jajniki (łac. ovarium) są zaliczane do narządów parzystych. Znajdują się po obu stronach miednicy w tzw. dołkach jajnikowych wewnątrz jamy otrzewnowej. Jajniki są narządem rozrodczym i odpowiednikiem męskich jąder. Produkują hormony i komórki jajowe.

Spis treści

1. Jajniki: budowa
2. Jajniki: funkcje
3. Choroby jajników

Jajniki: budowa

Jajniki kształtem przypominają nieco migdał. U dorosłej, zdrowej kobiety maja ok. 2-4 cm długości, ok. 1 cm grubości i ok. 2-3 cm szerokości. Jeden jajnik waży ok. 6-8 g.

Jajnik jest umocowany w miednicy przy pomocy dwóch więzadeł - więzadła właściwego jajnika, które łączy jego dolny brzeg z trzonem macicy oraz więzadła wieszadłowego jajnika łączącego górny brzeg z otrzewną. W tym drugim przebiegają również naczynia i nerwy zaopatrujące jajnik.

Krew tętnicza do jajników dopływa przez tętnice jajnikowe, które odchodzą od aorty brzusznej. Po zaopatrzeniu jajowodów tętnice jajnikowe zazębiają się z tętnicami macicznymi.

Krew z jajników spływa do sieci drobnych naczyń splotu wiciowatego znajdującego się w więzadle szerokim macicy i dalej do prawej i lewej żyły jajnikowej. Żyła jajnikowa prawa uchodzi do żyły głównej dolnej, a żyła jajnikowa lewa do żyły nerkowej.

Wraz z dorastaniem i dojrzewaniem kobiety jajniki zmieniają się. W okresie dojrzewania jajniki są mniejsze niż wcześniej podano, a ich powierzchnia jest gładka.

U kobiety starszej stają się bardziej pofałdowane, mają nieregularną powierzchnię. Gdy nadejdzie okres menopauzy funkcje jajników powoli wygasają, a ich wymiary się zmniejszają.

Jajniki zmieniają się także w różnych etapach cyklu owulacyjnego. Podobnie jest z ich aktywnością.

Jajniki są najbardziej aktywne podczas owulacji. Wtedy też znacznie się powiększają. Jajniki powiększają się również w pierwszym trymestrze ciąży, aby mogły sprostać znacznie zwiększonemu zapotrzebowaniu na hormony.

Jajniki: funkcje

Jajniki pełnią w organizmie kobiety podwójną rolę - wydzielają potrzebne hormony oraz wytwarzają komórki jajowe.

W okresie pokwitania, które ma miejsce u dziewczynek w wieku 11-13 lat, pojawia się regulowany przez hormony przysadki mózgowej cykl miesiączkowy.

Okres trwa ok. 28 dni i powtarza się co miesiąc przez 35-40 lat, czyli do okresu menopauzy.

Pod wpływem hormonów przysadki co miesiąc jeden pęcherzyk Graafa dojrzewa do postaci komórki jajowej.

Jajniki produkują hormony - estrogeny, progesteron, relaksynę oraz androgeny, czyli hormony o budowie sterydowej. U kobiet są nimi androstendion i dihydrotestosteron.

Choroby jajników

Niedomaganie jajników może nie dawać żadnych objawów. Ich złą pracę mogą sygnalizować:

• silne bóle w podbrzuszu
• nienaturalne upławy
• zaburzenia cyklu owulacyjnego

Niektórym schorzeniom towarzyszy:

• gorączka
• nudności
• wymioty
• biegunka
• zaparcia
• ból podczas stosunku

Każda dolegliwość czy nieprawidłowość powinna skłonić kobietę do wizyty u ginekologa. Leczenie infekcji na własną rękę może się zakończyć źle np. ograniczeniem płodności, rozwojem nowotworu czy groźnego krwawienia z dróg rodnych.

• Ostre zapalenie przydatków

Schorzenie obejmuje zarówno jajniki, jak i jajowody. Przyczyną ostrego zapalenia przydatków może być infekcja bakteriami tlenowymi (paciorkowce niehemolizujące) oraz beztlenowe (Bacteroidesspecies). Chorobę może wywołać także. dwoinka rzeżączki (Neisseriagonorrhoeae) czy Chlamydia trachomatis.

Objawem zapalenia przydatków są silny, narastający ból podbrzusza, wysoka temperatura (38-40 st. C) oraz przyspieszone tętno.

Jeżeli zakażenie przeniesie się do jamy otrzewnowej może pojawić się objaw Blumberga, czyli ból odczuwany przy odrywaniu dłoni przyłożonej do powłok brzusznych. Ale należy pamiętać, że objawy otrzewnowe mogą występować także przy zapaleniu wyrostka robaczkowego. Dlatego też każdy ból przypominający ból otrzewnowy należy szybko skonsultować z lekarzem.

Przy rozpoznawaniu zapalenia ważne są także wyniki badań laboratoryjnych np. wysokie OB lub podwyższona ilość białych krwinek (leukocytoza).

Istnieje możliwość przeprowadzenia badania bakteriologicznego wymazu z kanału szyjki macicy bądź płynu otrzewnowego, aby rozpoznać konkretne szczepy bakterii odpowiedzialnych za zakażenie.

Leczenie opiera się na podawaniu antybiotyków o szerokim spektrum działania, czyli takich, które niszczą wiele szczepów bakterii.

Czasem, przy braku jednoznacznej diagnozy przeprowadza się laparoskopię, aby mieć pewność czy przyczyną dolegliwości nie jest zapalenie wyrostka. Zaniedbanie ostrego zapalenia przydatków może doprowadzić do sytuacji, kiedy konieczne będzie ich usunięcie.

• Przedwczesne wygasanie czynności jajników

Przedwczesne wygasanie czynności jajników zdarza się u 1% kobiet przed 40. rokiem życia. U większości pań ma to miejsce dopiero w okresie menopauzy, czyli średnio w Europie ok. 50-55 roku życia.

Do przedwczesnego wygasania czynności jajników prowadzą częste infekcje, chemioterapia, radioterapia, obciążenia rodzinne oraz choroby autoimmunologiczne.

Do objawów sygnalizujących wygasanie aktywności jajników zalicza się

• uderzenia gorąca
• pocenie się
• brak miesiączki lub nieregularne miesiączki

Badania wykonane z krwi wykazują obniżone stężenie estrogenów oraz zwiększone stężenie hormonu folikulotropowego (FSH).

Leczenie polega na stosowaniu hormonalnej terapii zastępczej.

• Niewydolność jajników

Jajniki są częścią układu wewnątrzwydzielniczgo (endokrynnego), ale są także pod wpływem nadrzędnych gruczołów wewnątrzwydzielniczych jakimi są podwzgórze oraz przysadka mózgowa. To one wydzielają hormony pobudzające lub hamujące czynność jajników.

Jeśli podwzgórze lub przysadka mózgowa zawiodą, jajniki nie otrzymają sygnału, jak mają pracować. W takiej sytuacji, gdy jajniki są prawidłowo zbudowane mamy do czynienia z niewydolnością wtórną.

Kiedy przysadka i podwzgórze pracują prawidłowo, a jajniki nie wypełniają swoich funkcji mówimy o niewydolności pierwotnej.

Objawy niewydolności jajników są bardzo różne - może wystąpić: 

• pierwotny brak miesiączki, czyli brak krwawienia do ok. 16. roku życia. Pierwotna niewydolność jajników może być uwarunkowana genetycznie i negatywnie wpływać na funkcjonowanie całego organizmu
• wtórny brak miesiączki to sytuacja, kiedy nie ma krwawienia przez ponad 6 kolejnych miesięcy, a sytuacja dotyczy kobiety w wieku rozrodczym. Leczenie polega na substytucji hormonalnej. Niekiedy potrzebne jest leczenie operacyjne.
• Torbiele jajników

Gdy dojrzałe pęcherzyki Graafa znajdujące się wewnątrz jajnika nie pękają podczas owulacji, aby uwolnić komórkę jajową zdolną do zapłodnienia, mogą zwiększyć swoją objętość. Gromadzi się w nich płyn i powstaje torbiel.

Torbiele mogą mieć wielkość ziarna kaszy, ale też pomarańczy. Kiedy torbiel jajnika rozrośnie się mogą pojawić się:

• zaparcia
• wzdęcia
• bóle brzucha
• częste oddawanie moczu (z powodu ucisku na pęcherz)
• zaburzenia miesiączkowania
• bolesne miesiączkowanie
• ból podczas współżycia

Większość torbieli nie daje żadnych objawów. Wykrywa się je zazwyczaj podczas przezpochwowego badania ultrasonograficznego.

Bardzo często torbiele nie wymagają leczenia i zanikają same. Czasem konieczne jest leczenie hormonalne. W skrajnych sytuacjach, gdy dojdzie do skrętu torbieli (torbiele uszypułowane, "na nóżce") lub do jej pęknięcia konieczna jest pilna interwencja lekarza.

W przypadku torbieli endometrialnych leczenie operacyjne uważa się za najskuteczniejsze.

Dla przypomnienia endometrioza jest chorobą, w której nabłonek wyściełający macicę występuje w różnych miejscach organizmu. Kiedy fragment błony śluzowej macicy dostanie się do jajnika może dojść do powstania torbieli czekoladowej, która wypełniona jest brunatną masą.

Taką torbiel zwykle się usuwa, ponieważ jej pęknięcie grozi wydostaniem się zawartości do jamy otrzewnej, co może w konsekwencji doprowadzić do zapalenia otrzewnej, czyli stanu zagrażającemu życiu.

• Zespół policystycznych jajników (PCOS)

To schorzenie, które nazywane jest zespołem wielotorbielowatych jajników bądź zespołem Steina-Leventhala. PCOS ma ok. 4-6 % kobiet w wieku rozrodczym. Zespół policystycznych jajników jest chorobą o podłożu genetycznym dlatego często występuje rodzinnie.

W warunkach prawidłowych w jajnikach występują pęcherzyki Graafa, które u zdrowej kobiety dojrzewają, a następnie uwalniają komórkę jajową, co nazywamy owulacją. Uwolniona komórka jajowa jest zdolna do zapłodnienia.

U kobiet cierpiących z powodu PCOS rozwój pęcherzyków jajnikowych (Graffa) jest zatrzymany jeszcze przed uwolnieniem komórki jajowej. Pęcherzyki zanikają, a w ich miejscu tworzą się torbiele, które są widoczne podczas badania USG.

Objawem choroby są zaburzenia miesiączkowania (rzadkie, nieregularne miesiączki bądź jej wtórny brak), trądzik, hirsutyzm (nadmierne owłosienie), otyłość, upośledzenie tolerancji glukozy lub cukrzyca oraz torbiele jajników.

Badania laboratoryjne pokazują nieprawidłowe stężenia hormonów oraz podwyższone stężenie glukozy we krwi na czczo lub po doustnym jej podaniu.

Leczenie PCOS jest zależne od występujących objawów. Chorym podaje się leki, które przywracają prawidłowe stężenie hormonów androgenizujących poprzez hamowanie ich wytwarzania bądź osłabianie ich działania.

Objawy choroby łagodzi przyjmowanie dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych. Kobietom, które pragną mieć dziecko zaleca się leki pobudzające jajeczkowanie. Z

aniechanie leczenia może doprowadzić do niepłodności, a także schorzeń, które współistnieją z nadwagą, czyli do nadciśnienia tętniczego, miażdżycy oraz choroby niedokrwiennej serca. Przerost błony śluzowej macicy bywa tez przyczyną zmian nowotworowych.

• Nowotwory jajnika

Zazwyczaj rozwijają się po 55. roku życia. Obecnie uważa się, że pierwotne ogniska raka jajnika wywodzą się z jajowodów. Dotychczas nie rozpoznano czynnika, który jest głównym sprawcą tego nowotworu.

Wiadomo natomiast, że podobnie jak innym nowotworom, sprzyja mu kontakt z substancjami rakotwórczymi (dym papierosowy, substancje chemiczne, odpady przemysłowe) oraz narażenie na promieniowanie jonizujące.

Ryzyko zachorowania jest też uwarunkowane genetycznie - im więcej kobiet w bliskiej i dalszej rodzinie chorowało, tym bardziej zagrożona jest kobieta.

Rakowi sprzyja też bezdzietność, podeszły wiek, wysoki status socjoekonomiczny oraz dieta bogata w tłuszcze zwierzęce.

Uważa się również, że antykoncepcja hormonalna stosowana ponad 10 lat zwiększa dwukrotnie ryzyko zachorowania.

W początkowym okresie rozwoju rak nie daje żadnych objawów. Nieco później może wystąpić pobolewanie brzucha, uczucie pełności czy ucisku w miednicy. Niekiedy pojawiają się również dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

W późnym okresie nasila się ból brzucha i uczucie ucisku w miednicy. Kobieta odczuwać może parcie na kiszkę stolcową i parcie na pęcherz.

Oprócz tego pojawia się brak apetytu, mdłości oraz puchlina brzuszna spowodowana gromadzeniem się płynu przesiękowego w jamie brzusznej.

Miesiączki często stają się nieregularne, a pomiędzy nimi także dochodzi do krwawień, co jednak częściej jest objawem sugerującym inne choroby nowotworowe narządu rodnego, np. raka szyjki macicy.

Większość przypadków raka jajnika jest rozpoznawanych w III i IV stopniu zaawansowania.

Wcześniejsze wykrycie guza, optymalnie w I stadium rozwoju jest możliwe, gdy ognisko lite zlokalizowane często wewnątrz kilkucentymetrowej torbieli ma kilka - kilkanaście milimetrów i odpowiednio niewielką masę. Taki guz wyczuć może lekarz badając pacjentkę lub częściej wykonując badanie USG.

Według danych Centrum Onkologii w Warszawie rak jajnika częściej występuje u kobiet mieszkających w miastach niż na wsi. Podwyższone ryzyko zachorowania dotyczy głównie kobiet z województwa białostockiego i łódzkiego. Najgorsza sytuacja epidemiologiczna jest w Wielkopolsce.

Około 75 proc. przypadków raka jajnika jest rozpoznawana w wysokim stadium zaawansowania (III i IV). W fazie przedklinicznej rak jest najczęściej wykrywany przypadkowo. Rak jajnika może się rozwinąć w jednym lub obu jajnikach. Często daje przerzuty, nawet dość odległe, np. do płuc.

Podstawową metodą leczenia jest operacja, w czasie której lekarz stara się usunąć cały nowotwór. W I stadium rozwoju choroba jest rzadko wykrywana. Gdy nowotwór jest zaawansowany, często przed operacją stosuje się chemioterapię, aby zmniejszyć masę guza. Po zakończeniu tego etapu leczenia przeprowadza się operację, a następnie stosuje się indywidualnie dobrane schematy chemioterapii.

Anna Jarosz