Guzy jajników - rodzaje, objawy, diagnostyka, leczenie

Guzy jajników wykrywane są u kobiet niezależnie od wieku, mogą być związane z zaburzeniami hormonalnymi, predyspozycjami genetycznymi lub menopauzą. Mianem guza jajnika określa się zarówno zmiany złośliwe, jak i łagodne, występujące w obrębie struktury jajnika. Choć diagnoza o guzie jajnika może wywoływać w nas negatywne skojarzenia i obawy, należy pamiętać, że większość tego typu zmian nie ma podłoża nowotworowego.

Spis treści

1. Jak powstają guzy jajników?
2. Guzy nienowotworowe jajników (torbiele)
• Czynnościowe torbiele jajników
• Nieczynnościowe torbiele jajników
3. Guzy nowotworowe jajników
4. Objawy guzów jajnika
5. Diagnostyka guzów jajnika
6. Leczenie guzów jajnika

Guzy jajników obejmują bardzo zróżnicowane typy zmian wywodzących się z odmiennych tkanek współtworzących ten organ. Mogą być to zarówno guzy nienowotworowe, jak i nowotworowe. Regularne wizyty u ginekologa i profilaktyka stanu narządów rodnych powinny stanowić obowiązkowy punkt dbałości o zdrowie każdej kobiety. Niestety, w Polsce częstotliwość wykonywania badań ginekologicznych pozostawia wiele do życzenia. Prawdopodobnie jest to jeden z powodów, dla których rak jajnika wciąż stanowi w naszym kraju nowotwór o jednym z najwyższych współczynników śmiertelności. Wiele kobiet zapomina o tym, że wczesne wykrycie większości guzów skutkuje bardziej efektywnym leczeniem.

Jak powstają guzy jajników?

Jajnik ma budowę warstwową. Od zewnątrz pokryty jest nabłonkiem, natomiast jego wnętrze tworzą części korowa i rdzeniowa, wraz z naczyniami krwionośnymi i nerwami. Część rdzeniowa zawiera charakterystyczne komórki wnękowe, które produkują hormony steroidowe – głównie androgeny.

W części korowej jajnika znajdują się oocyty, czyli komórki jajowe, uwalniane co miesiąc podczas jajeczkowania. Wraz z wiekiem i występującymi zaburzeniami hormonalnymi, w tym obszarze mogą powstawać większe lub mniejsze guzy – tzw. torbiele.

Zwykle zmiany takie ulegają samoistnemu wchłonięciu, jednak niekiedy mogą podlegać dalszym przekształceniom będącym początkiem procesu nowotworowego.

Pod względem struktury, guzy jajnika mogą mieć charakter torbielowaty, lity bądź mieszany (torbielowato-lity).

Guzy nienowotworowe jajników (torbiele)

Torbiele jajników można podzielić na torbiele czynnościowe i nieczynnościowe. Do torbieli czynnościowych zaliczane są torbiel pęcherzykowata i torbiel ciałka żółtego. Nieczynnościowymi torbielami jajników są natomiast torbiele endometrialne, torbiele dermoidalne i zespół policystycznych jajników.

Czynnościowe torbiele jajników

Torbiel pęcherzykowa

W jajnikach kobiet w wieku rozrodczym, podczas prawidłowego cyklu miesiączkowego, pod wpływem hormonu folikulotropowego (FSH), dochodzi do wzrostu pęcherzyków Graffa oraz wydzielania estrogenu.

Mniej więcej w połowie cyklu – w czasie owulacji - dojrzały pęcherzyk Graafa pęka, uwalniając komórkę jajową. Czasami, na skutek zaburzeń hormonalnych, zabraknie sygnału do fizjologicznego pęknięcia pęcherzyka.

Z biegiem czasu będzie on tworzył torbiel pęcherzykową (cystę), czyli twór wypełniony płynem powodującym jego stopniowe powiększanie.

Torbiel ciałka żółtego

Po owulacji, z pozostałości pękniętego pęcherzyka Graafa powstaje tzw. ciałko żółte, które w czasie ciąży hamuje rozwój kolejnych pęcherzyków.

W przypadku, kiedy nie doszło do zapłodnienia, ciałko żółte degeneruje i zanika. Może się jednak zdarzyć, że ciałko to, pomimo braku sygnałów stymulujących dalszy rozwój ciąży nie zaniknie, a  w jego wnętrzu powstanie torbiel.

Torbiele czynnościowe mogą osiągać średnicę do 6 cm i utrzymywać się nawet do 3 cykli miesięcznych. Po tym okresie najczęściej samoistnie zanikają.

Nieczynnościowe torbiele jajników

Torbiele endometrialne (tzw. czekoladowe)

Tego typu torbiele mogą powstawać podczas endometriozy – przewlekłej choroby polegającej na występowaniu tkanki endometrialnej macicy w obrębie innych narządów, np. na jajniku.

Podczas cyklu miesiączkowego endometrium ulega regularnemu złuszczaniu, dlatego też nieprawidłowy przebieg wydalania obumarłych tkanek będzie prowadzić do tworzenia krwistych nacieków i cyst, przypominających barwą właśnie czekoladę.

Torbiele dermoidalne (tzw. skórzaste)

Zmiany o charakterze łagodnym, wywodzące się z ektodermy – tkanki dającej w okresie zarodkowym początek m.in. naskórka, paznokci, włosów, zębów czy gruczołów.

Wytwory te, pochodzące np. z organizmu nierozwiniętego płodu, mogą znaleźć się we wnętrzu torbieli skórzastej.

Zespół policystycznych jajników (PCOS)

Ogólnoustrojowe zaburzenia metaboliczne i nieprawidłowe wydzielanie hormonów powodują, że komórki jajowe nie dojrzewają w sposób prawidłowy lub nie zostają uwalniane do jajowodu podczas owulacji.

Pęcherzyki otaczające komórki jajowe obumierają i zmieniają się w niewielkie torbiele. Stąd choroba ta nazywana jest także zespołem wielotorbielowatych jajników.

Guzy nowotworowe jajników

Jajnik zbudowany jest z trzech typów komórek: nabłonkowych, ziarnistych i pęcherzykowych, gdzie każdy z nich może dać początek nowotworowi złośliwemu. Nowotwory jajnika można podzielić na:

• nowotwory powstające z tkanki nabłonkowej - które stanowią około 90% wszystkich zmian nowotworowych jajników,
• nowotwory nienabłonkowe - stanowiące pozostałe 10% wszystkich nowotworów jajnika.

Nowotwory nienabłonkowe mogą wywodzić się między innymi z komórek zarodkowych, podścieliska lub komórek sznurów płciowych. Przykładami tego typu guzów może być np.: 

• guz pęcherzyka żółtkowego,
• rozrodczak,
• ziarniszczak,
• otoczkowiak
• czy guz z komórek Sertolego.

Najczęstszą jednak postacią złośliwego nowotworu jajnika jest rak gruczołowy (łac. adenocarcinoma) o pochodzeniu nabłonkowym, nazywany często rakiem jajnika. Nowotwór ten może powstawać nie tylko w obrębie samego jajnika, ale i jajowodach, przydatkach i sąsiednich tkankach.

Rak jajnika jest bardzo poważną, złożoną chorobą i jednym z nowotworów najczęściej dotykającym kobiet w krajach Europy Zachodniej. Dokładna przyczyna występowania raka jajnika nie została dotąd poznana, jednak na zwiększenie prawdopodobieństwa jego diagnozy wpływ może mieć szereg czynników.

Duże znaczenie ma aspekt genetyczny, m.in. występowanie zmian nowotworowych jajnika lub piersi u kobiet w najbliższej rodzinie, a także dziedziczenie mutacji genów BRCA1 i BRCA2. Wystąpienie mutacji w obrębie wymienionych genów zwiększa ryzyko raka piersi i raka jajnika nawet kilkukrotnie, i niestety rośnie wraz z wiekiem.

Niebagatelną rolę w etiologii raka jajnika odgrywać może również zaburzona gospodarka hormonalna, problemy z bezpłodnością, późne macierzyństwo, a nawet otyłość.

Objawy guzów jajnika

Większość guzów jajników, zwykle w początkowej fazie rozwoju, nie daje żadnych charakterystycznych objawów. Zmiany takie często diagnozowane są zupełnie przypadkowo, podczas badania USG.

Dopiero kiedy guz znacznie zwiększa swoją objętość, osiągając średnicę powyżej 6-7 cm, pacjentki mogą uskarżać się na szereg objawów, takich jak:

• bóle w obrębie miednicy mniejszej
• wodobrzusze - czyli nagromadzenie płynu surowiczego w jamie otrzewnej
• uczucie ciężkości w jamie brzusznej
• nieregularne miesiączki
• krwawienia/plamienia w trakcie cyklu
• nagłe parcie na mocz
• zaparcia
• wzdęcia
• wymioty
• nerwobóle ud, pachwin, okolicy lędźwiowej
• bolesne stosunki płciowe
• obrzęki kończyn dolnych

Niektóre guzy jajnika posiadają własną czynność hormonalną, a więc mogą produkować estrogeny (np. otoczkowiak i ziarniszczak) lub androgeny (np. guzy wywodzące się z komórek lipidowych). Taka aktywność będzie wywoływać wtórne zaburzenia hormonalne.

Niemniej jednak, wymienione objawy nie są specyficzne i mogą być spowodowane przez szereg niezwiązanych ze sobą schorzeń, dlatego niezbędna staje się szczegółowa diagnostyka.

Diagnostyka guzów jajnika

Podstawowym badaniem przeprowadzanym w celu rozpoznania guzów jajnika jest badanie ginekologiczne dwuręczne (poprzez pochwę i przez odbytnicę). Pozwala ono określić m. in. wielkość, konsystencję guza (torbiel lub zmiana lita) oraz ruchomość jajników w odniesieniu do innych tkanek.

Obowiązkowe jest także przeprowadzenie badania USG, zarówno wersji przezbrzusznej jak i transwaginalnej, które dokładniej określi charakter wykrytej zmiany i jej wielkość.

Uzupełniająco można wykonać inne badania obrazowe - tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny. Ważną rolę w badaniach w kierunku raka jajnika odgrywa diagnostyka laboratoryjna, a więc badanie krwi.

Rutynowo wykonywanym oznaczeniem jest tu badanie stężenia antygenu nowotworowego Ca-125, (podwyższony poziom jest charakterystyczny dla raka jajnika), niekiedy poziomu HCG (ludzkiej gonadotropiny kosmówkowej), AFP (alfa-fetoproteiny) i LDH (dehydrogenazy mleczanowej).

Należy jednak pamiętać, że poziom powyższych markerów może być podwyższony również w przypadku szeregu innych chorób, np. endometriozy.

Leczenie guzów jajnika

Leczenie guzów o charakterze nienowotworowym, np. czynnościowych torbieli jajnika, zazwyczaj sprowadza się do okresowej kontroli przez lekarza lub wdrożenia terapii hormonalnej (najczęściej tabletek antykoncepcyjnych).

W przypadku dużych lub licznych torbieli w obrębie jednego jajnika, niezbędne jest usunięcie operacyjne. Dla zmian łagodnych rekomenduje się obecnie mniej inwazyjną metodę laparoskopową.

Jeżeli jednak podejrzewa się, iż guz może być mieć charakter złośliwy, zabieg chirurgiczny powinien objąć usunięcie macicy wraz z przydatkami, sieci większej oraz wyrostka robaczkowego.

Do wyjątków, w których stosuje się operację oszczędzającą, należą zabiegi u kobiet młodych z niewielkim stadium zaawansowania choroby, chcących jeszcze posiadać dzieci.

Po operacji dokonuje się oceny histopatologicznej usuniętej tkanki nowotworowej. Dopiero na podstawie wyniku takiego badania ustalany jest schemat leczenia raka jajnika.

Uzupełnieniem pierwotnej chirurgii może być chemioterapia z wykorzystaniem leków cytostatycznych (paklitakselu i pochodnych platyny), podawana w kilku cyklach.

Czytaj też: 

• Ból jajników - przyczyny. Objawem jakiej choroby jest ból jajników?
• Pierwsze objawy raka jajnika. Jak rozpoznać wczesne objawy raka jajnika?
• Skręt jajnika - przyczyny, objawy, leczenie i powikłania