Endometrioza - objawy, diagnoza, leczenie endometriozy

Endometrioza to występowanie komórek błony śluzowej macicy (endometrium) poza jamą macicy. To choroba kobiecego układu rozrodczego, która dotyczy głównie kobiet w wieku rozrodczym. Komórki endometrium obecne przy endometriozie poza macicą, reagują na zmiany hormonalne w trakcie cyklu. Prowadzi to do stanów zapalnych, a z czasem do nieodwracalnych zmian w organizmie kobiety. Leczenie endometriozy jedynie hamuje rozwój choroby i łagodzi jej skutki. Czym właściwie jest endometrioza? Czy można zajść w ciążę przy tej chorobie? Jakie są objawy endometriozy i jak się ją leczy?

Spis treści

1. Endometrioza - co to jest?
2. Objawy endometriozy
3. Diagnostyka endometriozy
4. Leczenie endometriozy - dwie możliwości terapii
5. Endometrioza — dieta. Co jeść przy endometriozie?
6. Czy endometrioza to rak? 

Endometrioza - co to jest?

Endometrioza (gruczolistość zewnętrzna) to przewlekłe schorzenie polegające na występowaniu komórek endometrium poza ich właściwą lokalizacją, czyli wnętrzem macicy.

Ogniska endometriozy najczęściej lokalizują się w obrębie narządów rozrodczych kobiety, a także w innych pobliskich organach - pęcherzu moczowym, jelicie grubym lub otrzewnej. W rzadkich przypadkach komórki endometrium mogą znaleźć się nawet w zupełnie odległych miejscach, takich jak przepona, skóra lub płuca.

Przyczyny endometriozy

Współczesna koncepcja przyczyn powstawania endometriozy łączy ze sobą kilka różnych teorii, powstałych w wyniku wielu lat badań nad tym schorzeniem.

Obecnie uważa się, że u podłoża choroby leżą czynniki genetyczne, odpornościowe, hormonalne oraz środowiskowe. Na indywidualne predyspozycje do rozwoju choroby nakładają się rozmaite mechanizmy powodujące przemieszczanie się komórek endometrium bądź ich powstawanie w nieprawidłowych lokalizacjach.

Najważniejsze koncepcje dotyczące przyczyn rozwoju endometriozy obejmują:

Teorie przemieszczania komórek endometrium

Jedną z podstawowych i jednocześnie najstarszych teorii, wyjaśniających powstawanie endometriozy, jest teoria wstecznego miesiączkowania. Zgodnie z nią uważa się, że w trakcie menstruacji oprócz prawidłowego wydalania złuszczonego endometrium z organizmu kobiety, dochodzi równocześnie do tzw. wstecznej menstruacji. Jest to zjawisko przemieszczania się krwi miesiączkowej wraz z komórkami endometrium przez jajowody, aż do otrzewnej.

Komórki endometrium zachowują zdolność przeżycia w nowym miejscu, następnie namnażają się i tworzą w ten sposób ogniska endometriozy.

Chociaż teoria wydaje się logiczna, na pewno nie jest ona kompletnym wyjaśnieniem całego zjawiska. Szacuje się bowiem, że wsteczna menstruacja dotyczy nawet 90 proc. miesiączkujących kobiet. Prawdopodobnie dodatkowe czynniki powodują, że u niektórych z nich na tym podłożu rozwija się endometrioza (częstość choroby określa się na ok. 10% populacji).

Związek endometriozy z zastojem krwi miesiączkowej potwierdza obserwacja zwiększonej częstości występowania choroby u pacjentek z zaburzeniami jej odpływu (na przykład w wyniku wrodzonych wad narządów rodnych).

Większe ryzyko endometriozy dotyczy także kobiet z krótkimi cyklami miesięcznymi (które skutkują częstszym występowaniem menstruacji).

Istnieją również teorie mówiące o możliwości rozprzestrzeniania się komórek endometrium drogą krwi lub limfy - mogą one tłumaczyć powstawanie ognisk endometriozy w bardziej odległych lokalizacjach.

Inną przyczyną przemieszczenia komórek endometrium mogą być zabiegi chirurgiczne. Typowym przykładem takiego "mechanicznego" przeniesienia endometrium jest endometrioza w bliźnie po cięciu cesarskim.

Teoria powstawania komórek endometrium

Oprócz rozprzestrzeniania się komórek poprzez wsteczną menstruację, możliwe jest również samoistne powstawanie komórek endometrium w rozmaitych lokalizacjach. Może ono zachodzić w procesie tzw. metaplazji, czyli przekształcania jednego typu komórek w inne. Innym proponowanym mechanizmem jest powstawanie ognisk endometrium z komórek macierzystych, które zachowują zdolność do transformacji w dowolny rodzaj tkanek.

Teoria immunologiczna

Jednym z prawdopodobnych mechanizmów zwiększających ryzyko powstawania endometriozy w wyniku zalegania krwi miesiączkowej jest zaburzenie funkcjonowania układu odpornościowego. W prawidłowo funkcjonującym organizmie pozostające resztki krwi miesięcznej powinny zostać "posprzątane" przez komórki systemu odpornościowego. Upośledzenie ich działalności może zwiększać ryzyko przetrwania komórek endometrium w nieprawidłowej lokalizacji.

Teoria genetyczna

Dotychczas nie zidentyfikowano jednego genu, odpowiedzialnego za rozwój endometriozy. Bardziej prawdopodobny jest wpływ wariantów kilku różnych genów. Choć ustalenia są tutaj mało konkretne, udział czynników genetycznych został potwierdzony w badaniach na bliźniętach jednojajowych. Występowanie endometriozy u najbliższych krewnych (mamy, siostry) wiąże się ze zwiększonym ryzykiem zachorowania.

Teoria środowiskowa

Dodatkową rolę w rozwoju endometriozy mogą odgrywać czynniki środowiskowe. Według niektórych badań dieta z ograniczeniem czerwonego mięsa może zmniejszać ryzyko zachorowania. Z kolei zwiększone ryzyko może być związane z narażeniem na działanie niektórych substancji chemicznych (na przykład szkodliwych dla człowieka dioksyn).

Teoria hormonalna

Tkanka endometrium umiejscowiona poza macicą zachowuje się dokładnie tak samo, jak ta, która znajduje się we właściwym miejscu. Podlega ona cyklicznej przebudowie wraz ze zmianami stężeń hormonów płciowych podczas cyklu miesiączkowego. Uważa się, że czynniki hormonalne mogą mieć wpływ zarówno na przetrwanie komórek endometrium w nietypowych lokalizacjach, jak i ich zdolność do rozrostu i namnażania.

Rodzaje endometriozy 

Do opisu endometriozy używa się różnych systemów klasyfikacji, opartych na przykład na lokalizacji bądź stopniu zaawansowania zmian.

Podstawowy podział obejmuje trzy typy endometriozy:

Endometrioza otrzewnowa

W postaci otrzewnowej, ogniska endometriozy są przyczepione do powierzchni otrzewnej, czyli cienkiej błony, otaczającej narządy jamy brzusznej i miednicy.

Endometrioza jajnikowa

Endometrioza jajnikowa najczęściej przyjmuje postać torbieli endometrialnych. Komórki endometrium wszczepione w obrębie jajnika ulegają rozrostowi oraz powodują lokalne comiesięczne krwawienia, tworząc w ten sposób torbiele. Ze względu na charakterystyczny wygląd ich zawartości, nazywa się je torbielami czekoladowymi. Torbiele endometrialne najczęściej lokalizują się w jajnikach, choć możliwe jest ich występowanie również w innych miejscach miednicy lub jamy brzusznej.

Endometrioza głęboko naciekająca

Ostatni typ endometriozy to postać głęboko naciekająca. W tym wariancie tkanka endometrium wykazuje dużą aktywność rozrostową, przechodzi przez otrzewną i nacieka powyżej 5 mm poza jej powierzchnię. Naciek może obejmować otaczające narządy: pęcherz moczowy, moczowody, odbytnicę oraz inne fragmenty jelit.

Stopnie zaawansowania endometriozy

Aby ujednolicić sposób opisu zaawansowania choroby, wprowadzono klasyfikację ASRM (Amerykańskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu). Jest to czterostopniowa skala, oparta o liczbę, rodzaj i wielkość ognisk endometriozy, naciek okolicznych tkanek oraz obecność dodatkowych zmian (na przykład zrostów).

Stopnie zaawansowania endometriozy według punktacji ASRM

• stopień I (minimalny) - widoczne są niewielkie zmiany (poniżej 5 mm), a w jajowodach i jajnikach występują nieunaczynione zrosty i wolne strzępki jajowodów
• stopień II (łagodny) - zmiany w jajnikach mają średnicę powyżej 5 mm, zrosty pojawiają się już między szerokimi więzadłami a jajnikami oraz w jajowodach i jajnikach; ogniska endometriozy obserwuje się również w zagłębieniu odbytniczo-macicznym, pojawiają się torbiele endometrialne (czekoladowe)
• stopień III (umiarkowany) - więzadła szerokie (krzyżowo-macicze) są w zrostach z jajnikami lub jajowodami, zrosty występują także w strzępkach jajowodów, a w zrostach jajników pojawiają się ogniska endometriozy, w zagłębieniu odbytniczo-macicznym
• stopień IV (ciężki) - macica jest nieruchoma, przyrośnięta w tyłozgięciu i przyrośnięta do jelit lub przemieszczona ku tyłowi. Jelita są w zrostach z otrzewną zagłębienia odbytniczo-macicznego, więzadeł odbytniczo-macicznych lub trzonu macicy; ogniska endometriozy pojawiają się w pęcherzu moczowym, wyrostku robaczkowym, pochwie, szyjce macicy

Co ciekawe, powyższa klasyfikacja ocenia jedynie zaawansowanie zmian w kontekście ich opisu z zewnątrz. Nie ma ona natomiast żadnego przełożenia na stopień dolegliwości odczuwanych przez pacjentki.

Endometrioza w stopniu pierwszym może powodować bardzo nasilone bóle, zdarza się natomiast, że bardzo zaawansowana według tej skali choroba nie daje żadnych objawów. Stopień zaawansowania nie koreluje również z ryzykiem wystąpienia innych powikłań choroby, takich jak na przykład niepłodność.

Objawy endometriozy

Objawy endometriozy mogą być bardzo różne:

• Jednym z najwcześniejszych i najbardziej powszechnych objawów endometriozy jest ból zlokalizowany w miednicy. Zwykle stanowi on przyczynę zgłoszenia się pacjentki do lekarza. Dolegliwości bólowe pojawiają się głównie podczas menstruacji, ale mogą również towarzyszyć stosunkom płciowym (taki objaw nazywamy dyspareunią), oddawaniu moczu bądź stolca. Ból o największym natężeniu występuje w przebiegu endometriozy głęboko naciekającej.
• Ogniska endometriozy zlokalizowane w okolicach pęcherza moczowego lub jelit mogą mylnie sugerować schorzenia układu moczowego, lub pokarmowego. Zdarza się również, że bóle spowodowane przez endometriozę promieniują w okolice kręgosłupa.
• Dolegliwości bólowe są wynikiem zarówno comiesięcznego krwawienia z ognisk endometriozy, jak i powodowanego przez nie stanu zapalnego.
• Reakcja zapalna prowadzi natomiast do powstawania blizn i zrostów, które mogą dodatkowo nasilać ból. Dodatkowym mechanizmem jego powstawania jest bezpośrednie uciskanie nerwów przez wszczepy endometrium.
• Inną grupą zaburzeń powodowanych przez endometriozę są zmiany przebiegu cyklu miesięcznego oraz problemy z płodnością. Czasami bywają one jedynym objawem choroby.

Nietypowe objawy endometriozy

Choroba może dawać nietypowe objawy, które nie są związane z menstruacją. Przy endometriozie mogą pojawić się objawy ze strony układu pokarmowego, jak i ogólnoustrojowe, takie jak bóle głowy, osłabienie organizmu, brak energii.

Endometrioza objawy jelitowe

Endometrioza wywiera wpływ na funkcjonowanie trawiennego. Mogą pojawić się biegunki i zaparcia oraz wzdęcia, czyli objawy ze strony układu pokarmowego. Objawy te nasilają się w czasie miesiączki.

Endometrioza objawy psychiczne

Choroba wywiera silny wpływ na kondycję psychiczną. Kobiety chorujące na endometriozę mogą odczuwać bezsilność, lęk, zazdrość. Nie zawsze radzą sobie z emocjami, mogą łatwiej tracić nad sobą panowanie, szybciej wybuchać lub popadać w stany depresyjne. Często czują się też niezrozumiane przez społeczeństwo.

Endometrioza a ciąża 

Uważa się, że endometrioza może prowadzić do niepłodności na kilka różnych sposobów.

Po pierwsze, występowanie ognisk endometriozy w jajowodach może prowadzić do ich niedrożności i uniemożliwiać w ten sposób zapłodnienie. W podobny sposób płodność ograniczają zrosty, będące skutkiem choroby.

Po drugie, endometrioza zlokalizowana w jajnikach zaburza ich prawidłowe funkcjonowanie i upośledza proces owulacji.

Po trzecie, endometrium w niewłaściwych lokalizacjach może napędzać układ odpornościowy do "odrzucania" tej tkanki. Skutkiem takich zaburzeń immunologicznych mogą być problemy z zagnieżdżeniem zarodka w ścianie macicy, a także zwiększona częstość poronień. Szacuje się, że endometrioza występuje u 35-50 proc. pacjentek mających problemy z zajściem w ciążę.

Endometrioza po cesarce

Zmiany endometrialne mogą umiejscowić się w bliźnie po cesarskim cięciu. Wiele kobiet błędnie myśli, że w czasie ciąży choroba może się cofnąć. Tymczasem to nie jest prawdą, choroba może "zatrzymać się", a po porodzie powrócić. Komórki endometrium mogą ulokować się wtedy w bliźnie po cesarskim cięciu i powodować silne bóle brzucha.

Diagnostyka endometriozy

Diagnostyka endometriozy obejmuje:

• Dokładny wywiad. Samo opisanie dolegliwości i objawów odczuwanych przez pacjentkę może skierować podejrzenie lekarza w kierunku tego właśnie schorzenia.
• Badanie ginekologiczne. Podczas badania przy użyciu wzierników, mogą zostać uwidocznione ogniska endometriozy np. w ścianie pochwy. Z kolei badanie palpacyjne (za pomocą dotyku) może ujawnić bolesność narządu rodnego, nieprawidłowe zgrubienia, guzki oraz zmiany odpowiadające torbielom endometrialnym.
• Obecność tych ostatnich można również potwierdzić w badaniach obrazowych (przezpochwowe USG lub rzadziej rezonans magnetyczny).
• W przypadku podejrzenia endometriozy głęboko naciekającej, zlokalizowanej w okolicach jelita grubego, można dodatkowo wykonać USG przezodbytnicze.
• Zdecydowanie najlepszą i najbardziej dokładną metodą diagnostyki endometriozy jest laparoskopia zwiadowcza. Przez powłoki brzuszne wprowadzane są specjalne narzędzia wraz z miniaturową kamerą, pozwalającą dokładnie obejrzeć i ocenić ogniska chorobowe.
• Laparoskopia umożliwia również pobranie wycinków, które następnie poddaje się analizie mikroskopowej w celu potwierdzenia rozpoznania. W trakcie zabiegu możliwe jest również zastosowanie operacyjnych metod leczenia endometriozy.

Prof. Paweł Blecharz

Prof. dr hab. n. med. Paweł Blecharz specjalista ginekologii onkologicznej z krakowskiego prywatnego Szpitala Specjalistycznego SCM clinic (www.scmkrakow.pl). Zajmuje się diagnostyką i leczeniem operacyjnym nowotworów żeńskich narządów płciowych oraz prowadzeniem chemioterapii pacjentek z tymi nowotworami.

Trudna diagnoza

Wykrywanie endometriozy nie zawsze jest proste, ponieważ często badania ultrasonograficzne, a nawet wyniki rezonansu magnetycznego nie są jednoznaczne. Dlatego diagnostyka tego schorzenia jest połączeniem wywiadu z pacjentką, badania klinicznego oraz badania obrazowego. Jeśli nadal nie ma pewności co do występowania choroby, wykonuje się badania biomarkerów surowicy krwi.

Marker Ca125 może być podwyższony w przypadku endometriozy oraz nowotworu jajnika. Jego właściwa interpretacja pozwoli uściślić diagnozę. Ostatnim badaniem połączonym z zabiegiem pozwalającym na ostateczną ocenę tego, co dzieje się w miednicy jest laparoskopia.

W bardziej wątpliwych przypadkach można zastanowić się nad diagnozą poprzez terapię, czyli włączeniem leczenia hormonalnego nawet jeśli nie jest się pewnym diagnozy. Często uzyskuje się wtedy poprawę stanu pacjentki, bo dolegliwości bólowe zmniejszają się. Może to świadczyć o tym, że rzeczywiście mieliśmy do czynienia z trudną do diagnostyki odmianą endometriozy.

Taka metoda sprawdza się u kobiet, które nie widzą uzasadnienia zabiegu operacyjnego. Optymalna sytuacja to taka, w której badanie histopatologiczne (czyli badanie materiału operacyjnego torbieli czy wycinka) potwierdza schorzenie. Jednak niekiedy nawet wtedy nie da się definitywnie stwierdzić występowania tkanek endometrialnych. Wówczas ostateczna diagnoza zapada na podstawie obrazu śródoperacyjnego w laparoskopii, który dla doświadczonego operatora jest raczej jednoznaczny.

Leczenie endometriozy - dwie możliwości terapii

Ponieważ mechanizmy powstawania endometriozy pozostają niejasne, wciąż niedostępne jest przyczynowe leczenie endometriozy.

Terapia jest więc ukierunkowana na łagodzenie jej skutków i objawów.

Priorytetami leczenia endometriozy są:

• wyhamowanie bądź usunięcie ognisk choroby
• likwidacja dolegliwości bólowych
• przywrócenie płodności

Istnieją dwie podstawowe ścieżki terapeutyczne: farmakologiczna i operacyjna. Obie metody często bywają stosowane wspólnie w celu zwiększenia efektów leczenia.

Farmakologiczne leczenie endometriozy

Najważniejsze grupy leków stosowanych w endometriozie to środki przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz preparaty hormonalne. Te ostatnie mają za zadanie zahamować miesiączki i/lub wywołać zmniejszenie stężenia estrogenów w organizmie. W ten sposób ograniczony zostaje ich pobudzający wpływ na endometrium, co przyczynia się do wygaszenia ognisk endometriozy.

Ten efekt może zostać osiągnięty na różne sposoby: poprzez hamowanie czynności jajników (zwykle za pomocą dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych), nasilanie działania progesteronu (który działa przeciwnie do estrogenów) lub bezpośrednie hamowanie powstawania estrogenów.

Leki hormonalne zazwyczaj stanowią terapię pierwszego rzutu. Jeśli jest ona nieskuteczna, konieczne bywa leczenie chirurgiczne.

Terapii hormonalnej nie stosuje się natomiast u pacjentek, które mają problemy z zajściem w ciążę. Leczenie niepłodności związanej z endometriozą jest najczęściej operacyjne (patrz niżej). Przy braku jego skuteczności, może być konieczne zastosowanie technik wspomaganego rozrodu (na przykład zapłodnienia metodą in vitro).

Operacyjne leczenie endometriozy 

Rodzaj i zakres zabiegu operacyjnego jest uzależniony od rozległości zmian, a także wieku i oczekiwań pacjentek.

W przypadku kobiet planujących ciążę, najistotniejszym aspektem jest zachowanie ich płodności. Zabiegi są wówczas mniej radykalne - ogniska endometriozy usuwa się w taki sposób, by jak najmniej uszkodzić jajniki oraz pozostałe narządy układu rozrodczego. W trakcie operacji uwalnia się również zrosty, w celu przywrócenia prawidłowej anatomii narządu rodnego.

W dzisiejszych czasach większość zabiegów wykonywanych jest metodą laparoskopową. Jest to procedura mniej inwazyjna w porównaniu do operacji przebiegających z otwarciem powłok jamy brzusznej. Laparoskopia polega na wprowadzeniu endoskopu i innych specjalnych narzędzi do jamy brzusznej poprzez niewielkie nacięcia.

Zabiegi przeprowadzane u pacjentek, które nie planują ciąży, mogą być bardziej radykalne. Polegają one na obustronnym usunięciu jajników, czasami połączonym z usunięciem macicy (zabieg histerektomii).

• Życie po usunięciu jajników i macicy

Bardziej rozległe operacje mogą być również konieczne u pacjentek z postacią głęboko naciekającą endometriozy. Wycięcie ognisk choroby może wymagać u nich usunięcia fragmentów innych narządów, na przykład ściany pęcherza moczowego lub odcinka jelita grubego.

Niezależnie od wybranej metody leczenia, musimy mieć świadomość, że endometrioza jest schorzeniem przewlekłym - mimo początkowej skuteczności terapii, dolegliwości mogą nawracać. Im bardziej doszczętnie uda się usunąć ogniska choroby podczas operacji, tym większa szansa na długotrwałą poprawę.

Leczenie hormonalne zwykle pomaga opanować dolegliwości bólowe, jednakże zazwyczaj trzeba je stosować przewlekle - próby odstawienia często wiążą się z nawrotem uciążliwych objawów.

Dopóki nie zostaną poznane dokładne przyczyny powstawania ognisk endometriozy, nie będzie niestety możliwe przeciwdziałanie mechanizmom leżącym u podłoża choroby.

Zdaniem eksperta

Prof. Paweł Blecharz

Od czego zależy sposób leczenia endometriozy?

Wybór metody walki z endometriozą zależy od kilku czynników: rodzaju i stopnia zaawansowania choroby oraz oczekiwanych przez pacjentkę efektów.

Ścieżka terapeutyczna w przypadku bolesnej endometriozy zależy od jej postaci. Torbiele endometrialne jajnika powyżej 4 cm zazwyczaj usuwa się chirurgicznie. Metodą z wyboru jest ich wyłuszczenie drogą małoinwazyjną, podczas laparoskopii, ponieważ ten problem dotyczy zazwyczaj młodych kobiet.

Technika ta pozwala zachować lub wzmocnić płodność, jednocześnie zapewniając dobry efekt kosmetyczny. Laparoskopia ma także tę przewagę nad przeprowadzaniem zabiegów metodą otwartą, że w dużo mniejszym stopniu powoduje powstawanie zrostów pooperacyjnych. A te mogą nawet upośledzać płodność kobiety oraz powodować ból, dlatego należy unikać okazji do ich powstawania.

W przypadku ognisk endometriozy na otrzewnej, czyli drobnych zapalnych wszczepów, używa się technik selektywnego ich niszczenia. Można wykonywać te zabiegi za pomocą prądu elektrycznego lub w bardziej zaawansowany sposób – argonem albo plazmą. Te dwie ostatnie metody wymagają bardziej zaawansowanego sprzętu, ale również są obecnie wykorzystywane na rynku medycznym. Pozwalają dość powierzchownie, nie uszkadzając głębszych struktur, wypalać drobne ogniska, likwidując źródło bólu.

Większy problem stanowi usuwanie zaawansowanego stadium choroby, czyli tzw. endometriozy głęboko naciekającej. Zlikwidowanie takich zmian jest znacznie trudniejsze, ponieważ często wiąże się z bardzo rozległymi zabiegami operacyjnymi. Ze względu na lokalizację endometriozy głęboko naciekającej w dnie miednicy wymaga ona często resekcji części jelita.

Taki zabieg wiąże się z ryzykiem poważnych powikłań m.in. nieszczelnością zespolenia jelitowego, która z kolei może powodować zapalenie otrzewnej. Wymaga to wówczas reoperacji i zazwyczaj wyłonienia stomii. Dlatego kobiety, których objawem endometriozy jest jedynie  ból, lub leczą się z powodu niepłodności powinny dokładnie przemyśleć decyzję o takim zabiegu. Konsekwencje, z jakimi należy się liczyć po operacji są czasem dużo bardziej poważne niż same objawy choroby. Warto wtedy rozważyć inne, zachowawcze metody leczenia.

Prof. dr hab. n. med. Paweł Blecharz specjalista ginekologii onkologicznej z krakowskiego prywatnego Szpitala Specjalistycznego SCM clinic (www.scmkrakow.pl). Zajmuje się diagnostyką i leczeniem operacyjnym nowotworów żeńskich narządów płciowych oraz prowadzeniem chemioterapii pacjentek z tymi nowotworami.

Endometrioza — dieta. Co jeść przy endometriozie?

Dieta przy endometriozie powinna być bogata w składniki przeciwzapalne i antyoksydanty. Należy całkowicie wykluczyć przetworzoną żywność, a także gluten czy cukier, które mogą działać prozapalnie. Często zaleca się również zrezygnowanie z nabiału, który również może nasilać stany zapalne w organizmie. 

Zaleca się spożywanie dużej ilości warzyw i owoców (najlepiej w formie surowej, nieprzetworzonej), a także produktów bogatych w kwasy Omega-3 (takich jak ryby, owoce morza, zdrowe oleje roślinne). Dobrze jest włączyć do jadłospisu rośliny strączkowe (soję, groch, fasolę), a także pełnoziarniste zboża. Z diety należy wykluczyć fast foody, słodycze, słone przekąski, używki.

Krzysztofa Białożyt

Katarzyna Stańczyk

Konsultacja: prof. Paweł Blecharz