Zespół MELAS - co to jest? Przyczyny, objawy i leczenie choroby

Zespół MELAS to złożona choroba genetyczna występująca u dzieci i młodych osób dorosłych. Objawia się postępującymi uszkodzeniami i rozwojem dysfunkcji mózgu, mięśni, bólami głowy i różnorodnymi objawami neurologicznymi. Schorzenie rozwija się nieubłaganie, powodując upośledzenie w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości. Czy możliwe jest leczenie zespołu MELAS? Skąd bierze się ta choroba?

Spis treści

1. Jaka jest przyczyna Zespołu MELAS?
2. Objawy Zespołu MELAS
3. Diagnostyka i leczenie Zespołu MELAS

Nazwa zespołu MELAS wbrew pozorom nie wywodzi się od nazwiska odkrywcy tego schorzenia. Jest to akronim opisujący zestaw współwystępujących objawów, jak – miopatia mitochondrialna, encefalopatia, kwasica mleczanowa oraz występowanie incydentów podobnych do udarów (ang. Mitochondrial myopathy, Encephalopathy, Lactic acidosis, Stroke-like episodes; MELAS).

Schorzenie należy do chorób rzadkich i diagnozowane jest średnio u 1 na 4000 osób (jednocześnie uważane jest za jedną z najczęściej spotykanych chorób o dziedziczeniu mitochondrialnym).

Jaka jest przyczyna Zespołu MELAS?

Zespół MELAS uznawany jest za mitochondrialną dziedziczną chorobę genetyczną. Dziedziczenie mitrochondrialne oznacza, że chorobą dotknięte mogą być obie płcie, jednak tylko kobiety „przekazują” związane z nią geny przyszłemu potomkowi. Dzieje się tak dlatego, że mitochondria ojcowskie obecne są jedynie w szyjce męskiej komórki rozrodczej - plemnika (tzw. wstawce), występującej tuż przed jego ogonem.

Podczas zapłodnienia, w tworzeniu zygoty uczestniczy jedynie główka komórki zawierająca większość materiału genetycznego. Wstawka i ogon są odrzucane, a wraz z nimi mitochodrialne DNA (mtDNA).

Wszelkie zaburzenia mitochondrialne, w tym te odpowiadające za Zespół MELAS, są dziedziczone po matce. Tego typu wady genetyczne są wynikiem mutacji powodujących upośledzenie funkcji mitochondriów, w tym cyklu fosforylacji oksydacyjnej i wytwarzania energii.

Odkryto, że najczęstszą przyczyną schorzenia jest mutacja punktowa genu mitochondrialnego MTT1 (wykrywana nawet w 90% przypadków). Inne poznane mutacje związane z tym zespołem to także MTTQ, MTTH, MTTK czy MTTS1.

Mitochondria stanowią pewnego rodzaju fabryki energetyczne komórek całego organizmu i regulują wszelkie funkcje i metabolizm. Ich wady objawiają się szczególnie dotkliwie w funkcjonowaniu narządów najsilniej aktywnych, m.in mózgu i mięśni. Podejrzewa się również, że za neurologiczne objawy MELAS odpowiadają mikrouszkodzenia naczyń krwionośnych (tzw. angiopatie) oraz niedobory tlenku azotu, co może powodować upośledzenie rozszerzania naczyń mózgowych.

Objawy Zespołu MELAS

Dzieci z Zespołem MELAS zazwyczaj mają prawidłowy wczesny rozwój psychomotoryczny, a ich zdrowie nie budzi żadnych zastrzeżeń lekarzy specjalistów ani rodziców. Objawy pojawiają się najczęściej dopiero pomiędzy 2 a 10 rokiem życia. Początek choroby związany jest z:

• niedoborami wzrostu,
• atakami migrenowego bólu głowy,
• postępującą głuchotą,
• anoreksją,
• napadami wymiotów i drgawek.

Jedną z charakterystycznych cech tej choroby (która uwidacznia się podczas diagnostyki histopatologicznej i barwienia pobranej tkanki) jest nienaturalne nagromadzenie mitochondriów we włóknach mięśniowych.

Dysfunkcyjne mitochondria dzielą się, próbując zrekompensować słabą produkcję energii i wydają się jaskrawoczerwone w porównaniu z wybarwionymi w preparacie niebieskimi włóknami mięśniowymi.

Obraz taki daje wrażenie postrzępionych (tzw. szmatowatych) czerwonych włókien mięśniowych (ang. ragged red fibers, RRF). Zaburzenia pracy mięśni (miopatia) w Zespole MELAS początkowo objawia się nietolerancją wysiłku lub osłabieniem mięśni tułowia i górnej części kończyn (tzw. mięśni proksymalnych).

Wraz z wiekiem coraz częściej pojawiają się napady objawów neurologicznych, które określa się mianem „epizodów podobnych do udaru”. Incydenty te różnią się od typowego udaru (charakterystycznego u osób starszych), ponieważ nie pasują do żadnego obszaru naczyniowego.

Obrazy wykonywane podczas diagnostyki rezonansem magnetycznym (MRI), mogą być niezwykle zmienne i niejednoznaczne, a same zmiany ustępować szybciej niż typowy udar.

Deficyty neurologiczne mają często charakter ogniskowy i obejmują m.in.:

• niedowład połowiczy (dotyczy ręki i nogi po tej samej stronie ciała),
• hemianopię (zaburzenia wzroku występujące w połowie pola widzenia),
• afazję (trudności z mówieniem lub rozumieniem mowy),
• encefalopatia (przewlekłe uszkodzenia struktur mózgu),
• napady padaczkowe.

Tak poważne schorzenia, zwłaszcza w okresie wzrostu i dojrzewania młodego organizmu przekładają się na postępujące upośledzenie funkcji motorycznych, kojarzenia i rozumowania. Z czasem pogarszać mogą się też wady wzroku oraz odbiorczy ubytek słuchu.

Zmiany ogólnoustrojowe w Zespole MELAS oddziałują również na inne układy narządów. Pacjenci mogą dodatkowo cierpieć na zaburzenia przewodzenia w sercu, cukrzycę typu II, uszkodzenia nerek i chroniczne zmęczenie.

Diagnostyka i leczenie Zespołu MELAS

W diagnostyce Zespołu MELAS uczestniczy zazwyczaj wielu specjalistów: neurologów, kardiologów, okulistów. Do prawidłowej oceny klinicznej niezbędne jest wykonanie badań obrazowych głowy, np. rezonansu magnetycznego i tomografii komputerowej oraz ich wnikliwa ocena.

W celu oceny struktury tkanki do badań pobierane są także próbki mięśni (w postaci biopsji) oraz płynu mózgowo-rdzeniowego (punkcja lędźwiowa).

Jednym z wyników badań krwi, potwierdzającym występowanie Zespołu MELAS, może być też podwyższone stężenie kwasu mlekowego (tzw. kwasica mleczanowa), która jest związana z nieprawidłową funkcją mitochondriów. Poziom mleczanu jest też często podwyższony w płynie mózgowo-rdzeniowym.

Ostateczne rozpoznanie MELAS opiera się na wykryciu specyficznych mutacji mtDNA. Oczywiście wcześniejsze wykonanie badań genetycznych eliminuje potrzebę wykonania innych bolesnych badań (np. biopsji mięśnia) – jest jednak bardzo kosztowne.

Niestety, współcześnie nie jest znany sposób leczenia, który umożliwiałby zatrzymanie postępu choroby. Terapia polega na łagodzeniu objawów, m.in. lekami przeciwpadaczkowymi. Wspomagająco, stosuje się również suplementy zawierające:

• koenzym Q10,
• L-karnitynę,
• L-argininę.

Udowodniono, że pomagają one zwiększyć produkcję energii przez mitochondria, łagodzi nasilenie objawów, a także zmniejsza częstotliwość epizodów.

Arginina jest jednym z prekursorów produkcji tlenku azotu – dzięki czemu jej podawanie może wspierać funkcjonowanie naczyń krwionośnych i zmniejszać ryzyko wystąpienia udaru mózgu.

Nie zmienia to jednak faktu, że Zespół MELAS jest bardzo ciężkim schorzeniem prowadzącym do trwałej niepełnosprawności, o dużym ryzyku przedwczesnej śmierci.