Przeciwciała przeciwjądrowe (ANA)

Przeciwciała przeciwjądrowe stanowią część złożonego procesu diagnostycznego układowych chorób tkanki łącznej. Złożony mechanizm powstawania przeciwciała przeciwjądrowych powoduje, że interpretacja wyników ich oznaczenia jest trudna i nie zawsze obecność lub brak poszczególny przeciwciał oznacza proces chorobowy. Jakie są rodzaje przeciwciał przeciwjądrowych? Kiedy należy wykonać badanie?

Spis treści

1. Przeciwciała przeciwjądrowe - rodzaje
2. Przeciwciała przeciwjądrowe - powstawanie i mechanizm działania
3. Przeciwciała przeciwjądrowe - wskazania do badania
4. Przeciwciała przeciwjądrowe - na czym polega badanie?
5. Przeciwciała przeciwjądrowe - jak interpretować wynik?

Przeciwciała przeciwjądrowe (ANA, ang. anti-nuclear antibodies) są autoprzeciwciałami skierowanym przeciwko elementom jądra komórkowego np. DNA oraz cytoplazmy. Są one jednymi z najbardziej zróżnicowanych i jednocześnie najczęściej badanych przeciwciał.

Przeciwciała przeciwjądrowe - rodzaje

• przeciwciała przeciwko antygenom jądrowym poddającym się ekstrakcji (anty-ENA):
• przeciwko topoizomerazie DNA I (anty-Scl70)
• przeciwko rybonukleoproteinie (anty-RNP)
• przeciwko antygenowi Smith (anty-Sm)
• anty-Mi2/Mi-2
• anty-Ro (SS-A)
• anty-La
• anty-Jo1
• anty-PM-Scl
• anty-Kn
• przeciwciała przeciwko białku tworzącemu pory jądra komórkowego gp-2010 (anty-gp-210)
• przeciwciała przeciwko natywnemu dwuniciowemu DNA (anty-dsDNA)
• przeciwciała przeciwcentromerowe (anty-ACA)

Przeciwciała przeciwjądrowe - powstawanie i mechanizm działania

Autoimmunizacja jest nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego przeciwko własnym tkankom, czego następstwem jest pojawienie się chorób z autoagresji.

Opisano różne mechanizmy autoimmunizacji, jednym z nich jest uwolnienie ukrytych przed układem odpornościowym antygenów np. w wyniku zapalnego uszkodzenia tkanki.

Uwolnione zostają wtedy elementy znajdujące się w jądrze komórkowym np. DNA, RNA, histony, które układ odpornościowy zaczyna rozpoznawać jako coś obcego i produkować przeciwko nim przeciwciała przeciwjądrowe.

Przeciwciała przeciwjądrowe - wskazania do badania

• podejrzenie chorób tkanki łącznej:
• toczeń rumieniowaty układowy (obecność przeciwciał u 95-100% chorych; przeciwciała anty-dsDNA są swoistym markerem choroby)
• toczeń polekowy (95-100% chorych)
• zespół antyfosfolipidowy (40-50% chorych)
• twardzina układowa (80-95% chorych, szczególnie przeciwciała anty-Scl70)
• zapalenie wielomięśniowe i zapalenie skórno-mięśniowe (40-80% chorych, szczególnie przeciwciała anty-Jo1 i anty-Mi2)
• zespół Sjögrena (48-96% chorych, szczególnie przeciwciała anty-Ro i anty-La)
• reumatoidalne zapalenie stawów (około 10% chorych)
• młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów (poniżej 10% chorych)
• zespół Raynaud (20-60% chorych)
• fibromialgia (15-25% chorych)
• mieszane choroby tkanki łącznej (95-100% chorych)
• ocena aktywności choroby i monitorowanie skuteczności leczenia np. przeciwciała anty-dsDNA w toczniu rumieniowatym układowym
• skorelowanie obecności przeciwciał z wystąpieniem specyficznych objawów choroby np. zespół Sjögrena i obecność przeciwciał anty-Ro i anty-La
• prognozowanie wystąpienia choroby w przyszłości

Przeciwciała przeciwjądrowe - na czym polega badanie?

Do oznaczania przeciwciał przeciwjądrowych wykorzystuje się krew pobraną ze zgięcia łokciowego na czczo.

Metody służące do oznaczania przeciwciał są bardzo różne i zależą od rodzaju oznaczanego przeciwciała przeciwjądrowego. Są to przede wszystkim metody immunologiczne jak:

• ELISA
• RIA
• immunofluorescencja pośrednia
• metoda podwójnej immunodyfuzji
• western blot

W przypadku przeciwciał przeciwjądrowych stosuje sie dwuetapową diagnostykę. Najpierw wykonuje się test przesiewowy z użyciem metody immunofluorescencji pośredniej, która charakteryzuje się wysoką czułością.

Metoda immunofluorescencji pośredniej, polega na unieruchomieniu na szkiełku mikroskopowym komórek linii HEp-2 wywodzącej się z ludzkich komórek nabłonkowych.

Komórki tej linii posiadają w swojej cytoplazmie i jądrze komórkowym antygeny wiążące patologiczne przeciwciała z krwi chorego.

Po dodaniu na szkiełko badanej surowicy chorego przeciwciała przeciwjądrowe łączą się ze specyficznymi antygenami i dzięki specjalnym znacznikom fluorescencyjnym są widoczne pod mikroskopem.

Zaletą immunofluorescencji pośredniej jest możliwość zróżnicowania rodzajów przeciwciał na podstawie typu świecenia barwnika fluorescencyjnego.

Na przykład świecenie jądra komórkowego typu homogennego oznacza obecność przeciwciał anty-dsDNA lub anty-ssDNA.

Dodatni wynik testu przesiewowego musi być zawsze potwierdzony. W tym celu stosuje się bardzo swoiste metody immunologiczne np. western blot. Po wykryciu obecności i identyfikacji rodzaju przeciwciała przeciwjądrowego określa się ich miano, czyli największe rozcieńczenie surowicy, w którym można stwierdzić obecność przeciwciał.

Przeciwciała przeciwjądrowe - jak interpretować wynik?

Prawidłowe miano przeciwciał przeciwjądrowych powinno wynosić poniżej 1:40.

Jeśli wynik testu przesiewowego w kierunku przeciwciał przeciwjądrowych jest ujemny i brak jest klinicznych objawów sugerujących układową chorobę tkanki łącznej, nie powinno się rozszerzać diagnostyki o swoiste przeciwciała np. anty-dsDNA, anty-Sm.

Za miana istotne klinicznie u dorosłych uważa się wartość ≥ 1:160, a u dzieci ≥ 1:40.

W przypadku wyników dodatnich proponuje się interpretować wynik badania w następujący sposób:

• miano 1:40-1:80 - wynik graniczny (słabo dodatni), przy braku objawów klinicznych chorób tkanki łącznej nie zaleca się powtarzania badania ani wykonywania badania kontrolnego, gdyż wyniki u większości osób nie zmieniają się na przestrzeni lat
• miano 1:160-1:640 - wynik średnio dodatni, przy braku objawów klinicznych chorób tkanki łącznej zaleca się powtórzenie badania po 6 miesiącach
• miano ≥ 1:1280- wynik wysoko dodatni, przy obecności objawów klinicznych chorób tkanki łącznej wymagana jest dalsza specjalistyczna diagnostyka w celu rozpoznania choroby

Należy mieć na uwadze, że badania serologiczne w kierunku przeciwciał przeciwjądrowych stanowią część złożonego procesu diagnostycznego, a wynik dodatni musi być zawsze interpretowany w kontekście obrazu klinicznego i występowania charakterystycznych objawów choroby.

Przeciwciała przeciwjądrowe w niskim mianie występują u 5% zdrowej populacji, a ich częstość wzrasta wraz z wiekiem.

Dodatkowo ich obecność stwierdza się w stanach fizjologicznych i patofizjologicznych w których przeciwciała przeciwjądrowe nie mają znaczenia diagnostycznego:

• zakażenia np. gruźlica, kiła, malaria
• choroby wątroby np. marskość wątroby
• choroby płuc np. sarkoidoza, azbestoza
• nowotwory np. białaczka, chłoniak, rak piersi, czerniak
• choroby skóry np. łuszczyca, liszaj płaski
• po przeszczepie narządów np. przeszczepie serca, przeszczepie nerek
• stosowanie leków np. leków przeciwpadaczkowych, hydralazyny, soli litu,
• inne choroby z autoagresji np. choroba Hashimoto, choroba Addisona, cukrzyca typu I
• ciąża (nawet do 20% ciężarnych)

O autorze

dr n. med. Karolina Karabin, biolog molekularny, diagnosta laboratoryjny, Cambridge Diagnostics Polska

Z wykształcenia biolog ze specjalizacją mikrobiologia i diagnosta laboratoryjny z ponad 10-letnim stażem w pracy laboratoryjnej. Absolwentka Studium Medycyny Molekularnej oraz członek Polskiego Towarzystwa Genetyki Człowieka.Kierownik grantów naukowych realizowanych w Pracowni Diagnostyki Molekularnej przy Klinice Hematologii, Onkologii i Chorób Wewnętrznych WUM. Tytuł doktora nauk medycznych w zakresie biologii medycznej obroniła na I Wydziale Lekarskim WUM. Autorka wielu prac naukowych i popularnonaukowych z zakresu diagnostyki laboratoryjnej, biologii molekularnej i żywienia. Na co dzień jako specjalista w zakresie diagnostyki laboratoryjnej prowadzi dział merytoryczny w Cambridge Diagnostics Polska oraz współpracuje z zespołem dietetyków w Poradni Dietetycznej CD. Ze specjalistami dzieli się praktyczną wiedzą dotyczącą diagnostyki i dietoterapii chorób na konferencjach, szkoleniach oraz na łamach czasopism i portali internetowych. Szczególnie zainteresowana wpływem współczesnego stylu życia na procesy molekularne w organizmie.

Przeczytaj więcej tekstów tej autorki

dr n. med. Karolina Karabin