Skopolamina – lek na ból brzucha czy "serum prawdy"?

Skopolamina, nazywana "oddechem diabła", jest alkaloidem tropanowym, występującym w naturze m.in. w liściach bielunia dziędzierzawy i lulka czarnego. Jest antagonistą ośrodkowych i obwodowych receptorów muskarynowych mięśni gładkich. Jak działa skopolamina oraz w jakim celu się ją stosuje?

Spis treści

1. Skopolamina - jak działa?
2. Skopolamina a leczenie stanów skurczowych mięśni gładkich
3. Skopolamina - skutki uboczne
4. Skopolamina, czyli "serum prawdy"?
5. Skopolamina - "oddech diabła"
6. Skopolamina - jak uniknąć zatrucia?
7. Skopolamina a ciąża i karmienie piersią

Skopolamina jest substancją silnie toksyczną, co również znalazło zastosowanie w medycynie. To alkaloid tropanowy obecny w wielu roślinach. Można ją znaleźć chociażby w plastrach zmniejszających objawy choroby lokomocyjnej. Bywa także nazywana "serum prawdy" - dlaczego?

Skopolamina - jak działa?

Skopolamina powoduje zmniejszenie napięcia mięśni gładkich, osłabia motorykę przewodu pokarmowego i wydzielanie soków żołądkowych, hamuje wydzielanie śliny, zmniejsza ilość wydzieliny z drzewa oskrzelowego, przyspiesza czynność serca, działa przeciwwymiotnie. Ma również swoją ciemną stronę.

Ma depresyjny wpływ na OUN, wywołuje nadmierną senność i zaburzenia pamięci. W starożytności była wykorzystywana przez królową Kleopatrę - wyciąg z liści lulka czarnego, zawierający m. in. hioscyjaminę i skopolaminę pomagał pozbyć się wrogów, a w rozcieńczonej wersji sprawiał, że królowa wyglądała uwodzicielsko. Dlaczego? Bowiem w małej dawce powodował rozszerzenie źrenic i zarumienienie skóry.

W medycynie wykorzystuje się także N-butylobromek hioscyny, który słabo przenika do płynów ustrojowych i nie przenika przez barierę krew-mózg, przez co nie oddziałuje na ośrodkowy układ nerwowy.

W przeszłości alkaloidy tropanowe, występujące m.in. w bieluniu (w tym skopolamina), wykorzystywane były zarówno w celach medycznych jako remedium na stany zapalne, choroby reumatyczne (potocznie reumatyzm), dnę moczanową, bóle wszelkiego pochodzenia oraz dolegliwości ze strony układu pokarmowego. 

Stosowano je również do przyrządzania halucynogennych wywarów i bardzo skutecznych trucizn, z czego zasłynął wywar z lulka czarnego w rękach Kleopatry.

Skopolamina a leczenie stanów skurczowych mięśni gładkich

Skopolamina jest wykorzystywana w medycynie. W postaciach do stosowania doustnego i doodbytniczego podawana jest w:

• stanach skurczowych przewodu pokarmowego (np. w kolce jelitowej, zespole jelita drażliwego),
• w stanach skurczowych i dyskinezji dróg żółciowych (np. w kolce wątrobowej),
• stanach skurczowych dróg moczowo-płciowych (kolka nerkowa, bóle menstruacyjne).

W postaci do podawania pozajelitowego podawana jest w przypadku:

• ostrych stanów skurczowych przewodu pokarmowego (skurcze przełyku, wpustu i odźwiernika, zaparcie skurczowe, nadruchliwa dyskineza żółciowa),
• zapalenia lub owrzodzenia żołądka i dwunastnicy (np. kolka żółciowa; ostre stany skurczowe dróg moczowych, zwłaszcza w przebiegu kamicy nerkowej, kolka nerkowa, bolesne parcie na pęcherz moczowy),
• pomocniczo w diagnostyce radiologicznej przewodu pokarmowego i dróg moczowych oraz po zabiegach operacyjnych;
• w położnictwie i ginekologii (w stanach skurczowych kanału rodnego podczas porodu, w połogowym zapaleniu macicy, przy usuwaniu łożyska, w celu łagodzenia bolesnego miesiączkowania, a także wspomagająco podczas początkowego etapu aborcji).

Znajduje również zastosowanie przy chemioterapii stosowanej w leczeniu nowotworów, jako środek łagodzący nudności i wymioty.

Skopolamina - skutki uboczne

Skopolamina może powodować skutki uboczne. Ich rodzaj i intensywność zależy od podanej dawki, ogólnego stanu chorego, współistniejących chorób oraz innych przyjętych w tym samym czasie preparatów. Do najczęściej występujących zaliczamy:

• bóle głowy,
• niczym nieuzasadniony lęk i uczucie niepokoju,
• hipotonia ortostatyczna,
• rozszerzenie źrenic, nieostre widzenie, niedowidzenie,
• jaskra z wąskim kątem przesączania,
• dezorientacja,
• omamy,
• zaburzenia pamięci,
• zaburzenia rytmu serca,
• osłabienie mięśni.

Objawy niepożądane takie jak uporczywe bóle głowy i rozszerzenie źrenic, mogą się utrzymywać nawet przez kilka tygodni od przyjęcia skopolaminy. Poza tym u osób będących pod wpływem skopolaminy (zwłaszcza dużych dawek) obserwuje się poirytowanie, lękliwość, ale również rozbawienie i euforię, występują dysfunkcje intelektualne, zwłaszcza pamięci, zaburzenia percepcji otoczenia i poczucia czasu, dezorientacja.

Zostaje zaburzona także właściwa ocena sytuacji. Znaczne przedawkowanie może prowadzić do wystąpienia delirium, a nawet zgonu.

Skopolamina, czyli "serum prawdy"?

W 1922 roku teksański lekarz Robert House zwrócił uwagę na możliwość wykorzystania skopolaminy podczas przesłuchiwania podejrzanych o popełnienie różnego rodzaju przestępstw. Prowadzone w tamtych czasach eksperymenty, bardzo szybko potwierdziły jego teorię.

Osoby poddane działaniu skopolaminy bez najmniejszych oporów deklarowały chęć podania odpowiedzi na każde zadawane pytanie, przy tym ich umysł skupiał się tylko na prawdziwych faktach, a odpowiedzi były zaskakująco szczere.  Osoby, którym zaaplikowano skopolaminę, są także podatne na wszelkie polecenia.

W medialnych opisach eksperymentów prowadzonych przez R. House’a zaczęto używać określenia „serum prawdy”, które z biegiem czasu zaakceptowane zostało nawet przez samego odkrywcę.

Bardzo szybko właściwości specyfiku znalazły zastosowanie podczas prowadzenia policyjnych przesłuchań. Zaś w latach 50. i 60. XX wieku „serum prawdy” budziło duże zainteresowanie w kontekście trwającej zimnej wojny.

Ekstrakty skopolaminy aplikowano osobom, od których spodziewano się uzyskać istotne informacje. Jednak po pewnym czasie zauważono, że skopolamina może niestety powodować lincze skutki uboczne, w związku z tym oficjalnie zakazano stosowania jej w celach innych niż lecznicze.

Skopolamina - "oddech diabła"

Skopolamina wykorzystywana jest w celach przestępczych - do przejmowania kontroli nad ludźmi. Stąd jej inne określenie – „oddech diabła”. Znane są policji przypadki wyłudzenia pieniędzy. Należy zaznaczyć, że ofiary przestępstw będące pod wpływem skopolaminy doznają okresowej amnezji, co utrudnia śledztwo.

Ponieważ skopolamina nie ma smaku i zapachu, może być dodawana celowo do wszelkich produktów spożywczych – gum do żucia, czekolad, kawy, soków, alkoholu itp. Ludzie mogą zostać oszukani nawet umożliwiając sprawcy zaaplikowanie kremu na swoją skórę. Inną drogą podania skopolaminy może być nasz układ oddechowy, wystarczy np. substancję tą podać w perfumach lub w papierosie.

Skopolamina - jak uniknąć zatrucia?

W związku z tym, że skopolamina bardzo ławo wchłania się do organizmu człowieka, należy zachować ostrożność i uważać na zbyt hojnych nieznajomych.

Skopolamina a ciąża i karmienie piersią

Na obecną chwilę brak jest wiarygodnych badań potwierdzających bezpieczeństwo stosowania preparatu w okresie ciąży i karmienia piersią. Nikt po prostu nie podejmuje się prowadzenia takich badań na ludziach. Dlatego też preparatu nie należy stosować w ciąży, jeśli nie jest to bezwzględnie konieczne.

Jeśli już wystąpi taka konieczność, należy przyjmować go zgonie z zaleceniami lekarza i pod jego stałą kontrolą, a wszelkie niepokojące objawy koniecznie i natychmiast zgłaszać.

Czytaj też: Cholinolityki - działanie, zastosowanie