Retinoidy - działanie, zastosowanie, skutki uboczne

Retinoidy to pochodne witaminy A. Dzięki swoim właściwościom i leczniczemu działaniu retinoidy są stosowane głównie w terapii schorzeń dermatologicznych, przede wszystkim trądziku, jak również w pielęgnacji skóry. Znalazły zastosowanie także w leczeniu niektórych nowotworów. Jakie jeszcze działanie mają retinoidy? Jakie są przeciwwskazania i skutki uboczne ich stosowania?

Spis treści

1. Retinoidy w terapii chorób nowotworowych
2. Retinoidy - zastosowanie w dermatologii
3. Zabiegi z retinolem pomagają rozwiązać wiele problemów skóry
4. Retinoidy a ciąża
5. Retinoidy - zastosowanie w kosmetyce
6. Retinoidy w suplementach diety
7. Retinoidy - działanie niepożądane

Retinoidy to grupa związków chemicznych wykazująca właściwości charakterystyczne dla witaminy A. Retinoidy pełnią wiele różnorodnych funkcji w całym organizmie: biorą udział w procesie widzenia, regulacji proliferacji [rozrastania] i różnicowania komórek, wzrostu tkanki kostnej, w czynnościach układu immunologicznego oraz zabezpieczaniu organizmu przed wieloma rodzajami schorzeń.¹ Dzięki swoim właściwościom substancje te są stosowane głównie w leczeniu schorzeń dermatologicznych, jak również w pielęgnacji skóry. Znalazły zastosowanie także w leczeniu niektórych nowotworów.

Ze względu na budowę i właściwości wyróżniamy 3 generacje retinoidów:³

• I generacja – retinoidy naturalne, działające nieselektywnie – retinol (witamina A) i jej metabolit retinal, tretinoina, izotretinoina
• II generacja – retinoidy monoaromatyczne, syntetyczne analogi witaminy A (etretinat, acitretina)
• III generacja – retinoidy poliaromatyczne, charakteryzujące się selektywnym działaniem receptorowym (arotynoid, adapalen, tazaroten)

Retinoidy w terapii chorób nowotworowych

Z uwagi na wpływ retinoidów na procesy regulujące podziały komórkowe znalazły one zastosowanie w terapii niektórych stanów przednowotworowych i chorób nowotworowych:^1,2

• stany przednowotworowe, takie jak rogowacenie słoneczne, leukoplakia błony śluzowej jamy ustnej
• choroby rozrostowe (rogowiak kolczystokomórkowy, rak kolczystokomórkowy, skórne postaci chłoniaków wywodzących się z komórek T
• zmiany skórne związane z mięsakiem Kaposiego u pacjentów chorych na AIDS
• ostra białaczka promielocytowa

Retinoidy z uwagi na mechanizm działania stanowią również przedmiot eksperymentów in vitro w hamowaniu raka jajnika i sutka.

Najlepiej poznanym i najczęściej stosowanym naturalnym retinoidem jest retinol (witamina  A1).

Retinoidy - zastosowanie w dermatologii

Retinoidy stosowane są przede wszystkim w dermatologii, zarówno miejscowo, jak i ogólnie. Ze względu na swoje działanie regeneracyjne na skórę, stosuje się je przy nadmiernej suchości skóry, w stanach zapalnych, przy oparzeniach i odmrożeniach. Stosuje się je także w leczeniu licznych schorzeń dermatologicznych. Retinoidy znalazły zastosowanie przede wszystkim w leczeniu trądziku. W tym przypadku retinoidy działają na dwa sposoby - przyspieszają wymianę zewnętrznych warstw naskórka i złuszczanie martwych komórek. Dzięki temu hamują rogowacenie ujść gruczołów łojowych, prowadzą do usuwania dojrzałych zaskórników oraz ograniczają wydzielanie łoju. Po drugie, dzięki wywieranemu działaniu na układ immunologiczny, redukują istniejące zmiany zapalne. W terapii trądziku pospolitego zastosowanie znajdują retinoidy podawane zarówno miejscowo, jak i ogólnoustrojowo w monoterapii, jak i w skojarzeniu z innymi środkami, takimi jak: hormony steroidowe, leki antybakteryjne, promieniowanie UV.²

Retinoidy są stosowane także w terapii łuszczycy. Łuszczyca jest chroniczną, nawracającą chorobą skóry o podłożu immunologicznym oraz zapalnym. Retinoidy stosowane w terapii tej choroby działają poprzez normalizację proliferacji [rozrastania] komórek naskórka, a w szczególności zahamowanie podziałów komórkowych w przypadku nadmiernej proliferacji i przyspieszenie tego procesu, gdy zachodzi on zbyt wolno. Dodatkowo modulują odpowiedź immunologiczną poprzez regulację funkcji komórek Langerhansa skóry, limfocytów T, jak i zahamowanie produkcji czynników chemotaktycznych. Podobnie jak w terapii trądziku, w łuszczycy retinoidy znajdują zastosowanie jako środki miejscowe oraz doustne w monoterapii, jak i w leczeniu skojarzonym z hormonami steroidowymi, promieniowaniem UV, analogami witaminy D, dziegciami i lekami cytotoksycznymi.²

Inne choroby skóry, w przebiegu których można zastosować retinoidy, to: trądzik różowaty, choroby grudkowo-złuszczające (poza łuszczycą, liszaj płaski, łupież czerwony mieszkowy), genodermatozy z zaburzeniami rogowacenia (choroba Dariera, rybia łuska), skóra pergaminowa, choroby autoimmunologiczne (toczeń rumieniowaty), choroby wirusowe (brodawki płaskie, mięczak zakaźny).³

Źródło: lifestyle.newseria.pl

Zabiegi z retinolem pomagają rozwiązać wiele problemów skóry

Retinoidy a ciąża

Bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania retinoidów jest ciąża oraz okres karmienia piersią. Stosowanie retinoidów w pierwszym trymestrze ciąży może wywołać u płodu poważne zaburzenia rozwojowe obejmujące wady twarzoczaszki (wodogłowie, małogłowie), mikroftalmię (małoocze), wady rozwojowe ucha zewnętrznego, układu sercowo-naczyniowego, centralnego układu nerwowego. Dlatego pacjentka musi bezwzględnie przestrzegać skutecznych metod zapobiegania ciąży. Przed rozpoczęciem leczenia retinoidami, pacjentka musi przedstawić negatywny wynik wiarygodnego testu ciążowego.

Retinoidy - zastosowanie w kosmetyce

Retinoidy zawarte w kosmetykach stosuje się nie tylko do pielęgnacji skóry tłustej, podatnej na zmiany trądzikowe, lecz także skóry dojrzałej. Retinoidy zawarte w kremach przeciwzmarszczkowych poprawiają wygląd skóry, elastyczność, redukują zmarszczki i wygładzają skórę. Dzięki retinolowi skutecznie znikają także przebarwienia. Retinol przyczynia się także do powstawania nowych naczyń krwionośnych w skórze, decydujących o odżywianiu i dotlenianiu tkanki łącznej i naskórka, a tym samym o ładnym, świeżym kolorycie skóry.

Podczas miejscowego stosowania retinoidów należy unikać nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV.   W przeciwnym razie może dojść do posłonecznych uszkodzeń skóry. W celu zminimalizowania negatywnych skutków stosowania retinoidów w przemyśle kosmetycznym stosuje się prekursory kwasu retinowego, spośród których najczęściej stosowanym jest retinol. Produkty kosmetyczne charakteryzują się względnie małą zawartością tego związku, względnie od 0,01% do 0,08%, co jest spowodowane występującymi działaniami niepożądanymi w postaci podrażnień skóry.

Retinoidy w suplementach diety

Oprócz produktów leczniczych i wyrobów kosmetycznych retinoidy są również częstym składnikiem suplementów diety. Są to głównie preparaty złożone zawierające zespoły witamin, składniki mineralne oraz wyciągi roślinne, przyjmowane w celu uzupełnienia diety w stanach niedoborów składników odżywczych lub wzmożonego zapotrzebowania na te składniki. Zażywane są  w stanach obniżonej odporności organizmu, przemęczenia, problemów z koncentracją,  skupieniem uwagi, przy braku łaknienia, w okresie rekonwalescencji po przebytych chorobie, a także w nadmiernym stresie. Suplementy diety nie są produktami leczniczymi więc zawartości szeregu składników czynnych biologicznie, zwłaszcza tych które ulegają kumulacji w organizmie są znacznie niższe od dawek leczniczych.²

U pacjentów z grup podwyższonego ryzyka (zaburzenia metabolizmu lipidów, cukrzyca, otyłość, alkoholizm) długotrwałe przyjmowanie retinoidów nasila niebezpieczeństwo przyspieszenia miażdżycy i choroby wieńcowej serca.

Retinoidy - działanie niepożądane

1) SKÓRA, WŁOSY, PAZNOKCIE

Do objawów ubocznych, które pojawiają się na skórze w czasie leczenia retinoidami należą:

• wysuszenie, zaczerwienienie skóry i błon śluzowych
• swędzenie
• podrażnienie
• rumień
• zwiększona wrażliwość skóry
• wysypki skórne
• wzmożona potliwość

Mogą  pojawić się zaburzenia wzrostu włosów, takie jak przerzedzenie i ich wypadanie. Zaburzenia te dotyczą  również paznokci, objawiają się zwiększoną łamliwością, utratą połysku oraz zniekształceniem płytek paznokciowych.

2) WZROK

Bardzo często występuje również suchość wokół oczu i gałek ocznych, pieczenie oczu oraz łzawienie.

3) UKŁAD POKARMOWY

Opisywane są przypadki występowania nudności, chorób zapalnych jelit (zapalenie jelita krętego), zapalenia trzustki. Duże dawki i długotrwałe stosowanie leków zawierających retinoidy może wywołać także zaburzenia czynności  wątroby. U pacjentów, u których wystąpiła biegunka lub krwawienie z układu pokarmowego należy natychmiast przerwać podawanie retinoidów.

4) UKŁAD ODDECHOWY

Bardzo rzadko mogą występować przypadki skurczu oskrzeli.

5) UKŁAD KOSTNO-STAWOWY

Częstym następstwem terapii retinoidami są bóle kości. Obserwuje się także zwapnienia ścięgien i więzadeł, szczególnie w obrębie kostek. Substancje te mogą przyczynić się również do rozwoju osteoporozy.

6) UKŁAD NERWOWY

Rzadko obserwuje się działania uboczne ze strony ośrodkowego układu nerwowego. Spotykane są ponadto, chociaż niezbyt często, objawy wzrostu ciśnienia śródczaszkowego, takie jak bóle głowy czy nudności.

Dodatkowo podczas terapii retinoidami obserwowane są: leukopenia, erytropenia, obniżenie hematokrytu, przyspieszenie opadania krwinek. Dość częste są zaburzenia gospodarki lipidowej (zwiększenie stężenia trójglicerydów i cholesterolu w surowicy, zmniejszenie frakcji HDL cholesterolu, podwyższenie frakcji LDL). U pacjentów z grup podwyższonego ryzyka (zaburzenia metabolizmu lipidów, cukrzyca, otyłość, alkoholizm) długotrwałe przyjmowanie retinoidów nasila niebezpieczeństwo przyspieszenia miażdżycy i choroby wieńcowej serca.³

Działania niepożądane w większości przypadków zależą od dawkowania leku i na ogół ustępują po zmniejszeniu dawki lub odstawieniu preparatu. Zdarza się, że obserwowane jest przejściowe nasilenie objawów choroby po rozpoczęciu leczenia retinoidami.

Bibliografia:

1. Boryczka M., Pasker B., Sosada M., Retinoidy jako substancje czynne produktów leczniczych, kosmetyków i suplementów diety, "Farmaceutyczny Przegląd Naukowy" 2010, nr 8

2. Marona H., Gunia A., Pękala E., Retinoidy – rola w farmakoterapii w aspekcie komórkowego mechanizmu działania, "Terapia i Leki " 2010, nr 3

3. Bronikowska A., Wojnowska D., Zastosowanie retinoidów w dermatologii, Nowa Medycyna 2003, nr 1

Monika Majewska