Leki przeciwgrzybicze – kiedy i jak stosować?

Leki przeciwgrzybicze to preparaty stosowane w leczeniu grzybic, czyli najprościej rzecz ujmując, chorób zakaźnych wywoływanych przez grzyby chorobotwórcze. Jakie są rodzaje leków przeciwgrzybiczych? Jakie są wskazania i przeciwwskazania do ich stosowania? Czy doustne leki przeciwgrzybicze są bezpieczne?

Spis treści

1. Substancje o działaniu przeciwgrzybicznym
2. Surowce roślinne o działaniu przeciwgrzybicznym

Leki przeciwgrzybicze to preparaty bardzo często przepisywane przez lekarzy właściwie wszystkich specjalizacji. Jednak należy pamiętać o jednej zasadniczej rzeczy - aby terapia przeciwgrzybiczna była naprawdę efektywna, powinna być poprzedzona dogłębną i rzetelna diagnostyką oraz właściwym rozpoznaniem. Diagnostyka zwykle wiąże się z zastosowaniem zarówno bezpośrednich badań mikroskopowych pobranego materiału, jak i wykonanych z niego preparatów barwionych.

Podstawą diagnostyki w leczeniu grzybic jest niezmiennie od wielu, wielu już lat prowadzenie hodowli na różnych podłożach diagnostycznych umożliwiających różnicowanie poszczególnych gatunków na podstawie ich cech morfologicznych, czyli po prostu wyglądu. Oceniane są także właściwości enzymatyczne grzybów, oraz ich wrażliwość na poszczególne leki. Wszystko to daje możliwość odpowiedniego doboru leku, a tym samym zwiększenie efektywności leczenia.

Najczęściej spotykanym patogenem w ustroju człowieka jest Candida albicans, który wywołuje tzw. kandydozę (to znaczy drożdżycę) skóry gładkiej i błon śluzowych, a także narządów wewnętrznych, ośrodkowego układu nerwowego oraz węzłów chłonnych.

Szczególnie groźny dla człowieka jest Cryptococcus neoformans, który wywołuje kryptokokozę narządów wewnętrznych i skóry. U osób ze zmniejszoną odpornością może on wywołać nawet zagrażające życiu zapalenie opon mózgowych i zapalenie mózgu.

Organizm człowieka jest zagrożony i podatny na zakażenia grzybicze najbardziej wtedy, gdy jego system odpornościowy jest z jakichś powodów osłabiony np. współistniejącymi chorobami lub występują inne czynniki (w tym także czynniki środowiskowe) zwiększające ryzyko infekcji.
Do czynników nasilających ryzyko wystąpienia grzybicy zaliczamy:

• stosowanie antybiotyków, szczególnie przez dłuższy czas, o szerokim spektrum działania i bez wsparcia w postaci probiotyku
• stosowanie kortykosteroidów, cytostatyków lub preparatów immunosupresyjnych
• stosowanie chemicznych środków antykoncepcyjnych
• zaburzenia odporności u pacjentów: z cukrzycą, z chorobami nowotworowymi, u chorych na AIDS, z chorobami przewlekłymi, np.: astmą, schorzeniami reumatologicznymi, przeżywających silny i długotrwały stres
• zanieczyszczenie środowiska środkami grzybobójczymi, które zwiększają oporność grzybów na leki

Zakażenia grzybicze mogą mieć dwojaki charakter:

• głęboki (układowy, narządowy)
• powierzchniowy (grzybica paznokci, błon śluzowych, grzybica skóry gładkiej i grzybica owłosionej skóry głowy, łupież pstry)

Grzybicom powierzchniowym towarzyszą najczęściej takie objawy jak:

• miejscowe napięcie, łuszczenie, pękanie i zaczerwienienie skóry
• tworzenie się pęcherzyków lub wykwitów skórnych
• uporczywe swędzenie w miejscach zmienionych chorobowo
• a czasem także bardzo nieprzyjemny i intensywny zapach potu

Zaś grzybica narządowa to zakażenie wywołane głównie drobnoustrojami, które u zdrowego człowieka bytują w organizmie nie powodując żadnych patologicznych zmian ani dolegliwości. Jednak u pacjentów z obniżoną odpornością mogą powodować poważne choroby, wymagające leczenia, czasem nawet szpitalnego.

Najpopularniejsze grzybice narządowe to:

• grzybica dróg moczowych
• grzybica płuc
• grzybica przełyku
• grzybica jamy ustnej
• grzybica pochwy

Leczenie w przypadku grzybicy narządowej jest bardzo trudne. Wymaga przede wszystkim leczenia choroby pierwotnej, a w następnie samych zmian grzybiczych. Trudności niestety mogą nastąpić już na etapie diagnozowania, ze względu na niespecyficzne objawy, jakie może dawać zakażenie grzybicze. Dlatego też, najczęściej terapia przeprowadzana jest w warunkach szpitalnych.

Substancje o działaniu przeciwgrzybicznym

• Alliloaminy

To leki podawane doustnie. Zazwyczaj przepisuje się je w celu leczenia grzybicy skóry i paznokci.

Należą do nich:

• Terbinafina - jest aktywna wobec wielu gatunków dermatofitów, pleśni, drożdżaków i innych grzybów chorobotwórczych. Działanie terbinafiny, podobnie jak innych leków przeciwgrzybiczych, prowadzi do zahamowania syntezy ergosterolu, składnika błony komórkowej grzybów. Gdy błona komórkowa ulega uszkodzeniu, dochodzi do śmierci komórek grzyba. Podawana doustnie działa w grzybicach skóry i błon śluzowych, których nie da się leczyć jedynie miejscowo. Roztwór terbinafiny można zastosować jednorazowo w przypadku grzybicy stóp. Lek ten po podaniu doustnym może niestety powodować efekty uboczne, takie jak: dolegliwości żołądkowo-jelitowe, a niekiedy również zaburzenia smaku (na szczęście są to zmiany odwracalne). Terbinafina jest również dostępna bez recepty w postaci licznych preparatów do stosowania bezpośrednio na skórę.
• Naftyfina - jest stosowana wyłącznie miejscowo w grzybicach skóry i błon śluzowych. Słabiej działa na drożdżaki. Wykazuje dodatkowe działanie przeciwzapalne. Stosowana jest w kandydozie skóry i łupieżu pstrym, zakażenia grzybiczych skóry i fałdów skórnych (grzybica pachwin, grzybica skóry gładkiej), grzybicy międzypalcowej dłoni i stóp.

• Pochodne azolowe

To substancje najczęściej wykorzystywane w leczeniu grzybicy. Dostępne zarówno na jak i bez recepty. Co najważniejsze, mają one aż 80-95% skuteczność. Należą do nich:

• Klotrimazol -  działa na wszystkie grzyby chorobotwórcze atakujące człowieka. Praktycznie nie wchłania się przez skórę, a w niewielkim stopniu wchłania się przez błony śluzowe. Z uwagi jednak na liczne działania niepożądane stosuje się go wyłącznie miejscowo.
  
  
• Mikonazol - stosowany przede wszystkim miejscowo na skórę oraz błony śluzowe jamy ustnej i gardła. Oprócz swoich działań przeciwgrzybicznych i przeciwpasożytniczych, ma również pewne właściwości antybakteryjne.
  
  
• Ekonazol - wykorzystywany do leczenia wszelkiego rodzaju grzybic skórnych oraz w zakażeniach mieszanych, np. w grzybiczych zakażeniach pochwy lub sromu czy w łupieżu pstrym.
  
  
• Ketokonazol - popularny lek przeciwgrzybiczy, który niszczy komórki drożdżaka Malassezia farfur. Leczy łojotokowe zapalenie skóry, łupież głowy, łupież pstry. Daje zadowalające efekty w leczeniu grzybic układowych i powierzchniowych. Można go stosować profilaktycznie oraz w nawracających zakażeniach.
  
  
• Flukonazol – wykazuje szczególną skuteczność w walce z drożdżakami i kryptokokami. Stosuje się go w leczeniu drożdżycy pochwy, a także błon śluzowych gardła i jamy ustnej. Wykazuje również działanie bakteriobójcze wobec bakterii Gram-dodatnich. Lek przeznaczony tylko do stosowania miejscowego.
  
  
• Fentikonazol - lek działający na drożdżycę błon śluzowych narządów płciowych.
  
  
• Worykonazol – cechuje się szerokim spektrum działania, tzn. działa na liczne gatunki grzybów, a także szybkością działania, dlatego zazwyczaj przepisywany jest jako pierwszy lek przeciwgrzybiczy do leczenia grzybic zagrażających życiu.
  
  
• Itrakonazol - lek przeciwgrzybiczy na grzybice powierzchniowe i układowe. W postaci doustnej stosuje się w leczeniu grzybic pochwy i sromu, grzybic skóry i paznokci, grzybiczych zakażeń rogówki, kandydozy jamy ustnej, łupieżu pstrego oraz grzybic układowych. 

• Pochodne pirydynonu

• Cyklopiroksolamina - wykazuje bardzo szeroki zakres działania przeciwgrzybiczego oraz przeciwbakteryjnego, a także co ważne, posiada właściwości przeciwuczuleniowe i przeciwzapalne. Znajduje zastosowanie w leczeniu grzybic skóry gładkiej, jak i owłosionej, zwłaszcza zakażeń pochwy i sromu oraz skóry okolicy odbytu, w grzybicy paznokci. Występuje jako składnik szamponów przeciwłupieżowych. Nie należy jej jednak aplikować na rany i podrażnioną skórę.
  
  
• Środki odkażające - działają grzybostatycznie lub grzybobójczo w miejscowym leczeniu chorób grzybiczych skóry. Zaliczamy do nich np. jod, tymol, mydła amfoteryczne, kwas salicylowy i benzoesowy, pochodne hydroksycholiny, benzoamidyny, tiadiazyny i wiele innych. Jednak większość z tych środków obecnie została wyparta z lecznictwa przez nowsze i lepiej przebadane leki przeciwgrzybiczne.
  
  
• Chlorowodorek chlormidazolu - działa grzybostatycznie na grzyby z rodzaju Epidermophyton, Trichophyton i Microsporon. Stosowany może być w postaci preparatu złożonego z kwasem salicylowym w grzybiczym zakażeniu skóry i grzybicy paznokci.

• Kwas borowy

Kwas borowy znajduje zastosowanie w leczeniu grzybicy pochwy. W terapii wykorzystuje się gotowe globulki, a kuracja trwa około 2 tygodnie. Skuteczność zwalczania grzybicy pochwy kwasem borowym szacowana jest na około 70 procent. Jeśli jednak grzybica pochwy nawraca, należy powtórzyć całą terapię. Kwas borowy często jest także składnikiem popularnych płukanek przeznaczonych do irygacji pochwy.

Surowce roślinne o działaniu przeciwgrzybicznym

Nie tylko preparaty chemiczne mają działanie przeciwgrzybiczne, również te pochodzenia roślinnego wykazują takie działanie. Należy jednak pamiętać że ich działanie może być niewystarczające w przypadku rozległych grzybic, które wymagają konsultacji lekarskiej.

Rośliny wykazujące działanie przeciwgrzybicze:

• Szałwia lekarska (Salvia officinalis) - surowiec jakim jest liść szałwii wykazuje pewne działanie przeciwgrzybiczne. Napar stosować można do płukania w pleśniawkach jamy ustnej i gardła.
  
  
• Lebiodka pospolita (Origanum vulgare) - najprawdopodobniej olejek lebiodkowy (olejek oregano) wspomaga organizm w walce z grzybicą. Uważa się, że jest szczególnie aktywny w stosunku do Candida albicans, dlatego może okazać się skuteczny w leczeniu kandydozy jamy ustnej.
  
  
• Czosnek pospolity (Allium sativum) - czosnek dzięki zawartości związków siarki działa bakteriobójczo i przeciwgrzybiczo. Wyciąg z czosnku stanowi składnik płynu stosowanego miejscowo w leczeniu grzybic skóry.
  
  
• Liść i ekstrakt drzewa oliwnego (Olea europaea) – ze względu na zawartość oleuropeiny jest szczególnie polecany w walce z grzybami, bakteriami i wirusami. Jest skuteczny w walce z grzybami Candida albicans oraz z grzybicami stóp, paznokci i skóry.
  
  
• Olejek z drzewa herbacianego (Melaleuca alternifolia) - może stanowić wsparcie dla osób walczących z grzybicą międzypalcową i grzybicą paznokci, wywołanymi zarówno przez dermatofity, jak i grzyby drożdżoidalne. Stosowany regularnie zapobiega nawrotom choroby.
  
  

Aby zioła wspomogły leczenie grzybicy należy je odpowiednio przygotować i dawkować. Najlepiej zasięgnąć porady specjalisty, ewentualnie należy stosować się do zaleceń producenta zawartych w ulotce, pamiętając, że jak każdy lek, preparaty ziołowe również mogą powodować skutki uboczne lub wchodzić w interakcję z innymi preparatami.

Ziołowe preparaty przeciwgrzybiczne dostępne są pod postacią gotowych herbatek, wywarów, naparów czy też wyciągów alkoholowych oraz w postaci tabletek i kapsułek.