Fentanyl: od łagodzenia bólu do kary śmierci

Fentanyl zaliczany jest do grupy opioidowych leków przeciwbólowych i jest on dostępny w wielu różnych formach – na rynku są bowiem zarówno dożylne preparaty fentanylu, jak i środki zawierające tę substancję w postaci sprayu czy przyklejanych na skórę plastrów. W medycynie lek ten jest wykorzystywany przede wszystkim do łagodzenia silnego bólu, fentanyl używany jest jednak również i poza medycyną - to narkotyk, który zabija Amerykę.

Spis treści

1. Fentanyl: mechanizm działania
2. Fentanyl: zastosowanie
3. Fentanyl: przeciwwskazania
4. Fentanyl: interakcje
5. Fental: skutki uboczne
6. Fentanyl: stosowanie w ciąży oraz u karmiących
7. Fentanyl jako narkotyk: ofiarą Prince i 30 mln Amerykanów
8. Fenantyl a terroryzm
9. Fenantyl a kara śmierci

Fentanyl odkryty został w 1959 roku w Belgii - odkrycie to przypisywane jest Paulowi Janssenowi. Dość szybko, bo już niecałe 10 lat później, w 1968 roku, związek ten został dopuszczony do użytku medycznego w Stanach Zjednoczonych.

Z biegiem lat preparat ten zyskiwał coraz większą popularność - według statystyk z 2017 roku, fentanyl jest najczęściej wykorzystywanym w medycynie syntetycznym opioidem.

Zdecydowanie bardziej zadziwić mogą szacunki dotyczące tego, jak duże ilości fentanylu są zużywane rocznie na świecie.

Otóż tak, jak pacjentom jednorazowo podaje się zaledwie mikrogramy tego leku (np. 200 mikrogramów), tak - według statystyk - na całym świecie w 2015 roku wykorzystano więcej niż półtorej tony fentanylu.

Fentanyl: mechanizm działania

Fentanyl jest agonistą receptorów opioidowych typu µ. Poprzez wiązanie się z tymi strukturami, preparat doprowadza do obniżenia wewnątrzkomórkowego poziomu wapnia, co skutkuje ostatecznie zmniejszeniem uwalniania z komórek neurotransmiterów związanych z odczuwaniem dolegliwości bólowych.

Wyraźnie więc już widać, jaki jest efekt przyjęcia fentanylu - środek ten zmniejsza odczuwanie bólu i jego działanie jest nawet 100-krotnie silniejsze niż morfiny.

Taka zależność wynika m.in. z tego, że fentanyl gromadzi się w tkance tłuszczowej, z której jest on stopniowo uwalniany do krwi oraz z tego, że lek ten - właśnie dzięki swojej lipofilności - zdecydowanie łatwiej niż morfina przekracza barierę krew-mózg i łatwo przedostaje się dzięki temu do ośrodkowego układu nerwowego.

Fentanyl: zastosowanie

W medycynie fentanyl znalazł kilka różnych zastosowań. Przede wszystkim środek ten wykorzystywany jest u pacjentów z przewlekłymi dolegliwościami bólowymi, które wynikają z choroby nowotworowej.

W tym celu chorzy mogą przyjmować lek w następujących postaciach:

• tabletki podpoliczkowe
• aerozol do nosa
• plastry transdermalne

Ostatnia z wymienionych postać leków zawierających fentanyl cieszy się nierzadko uznaniem wśród chorych - naklejony na skórę plaster zmienia się dopiero po upływie 72 godzin, w trakcie których środek przeciwbólowy jest równomiernie wydzielany z plastra do organizmu chorego (bez wątpienia jest to więc wygodna po prostu metoda podawania leku).

Fentanyl bywa jednak aplikowany pacjentom również i dożylnie - tę drogę podania wykorzystuje się przede wszystkim w trakcie różnych zabiegów operacyjnych, gdzie lek ten może służyć zarówno analgezji (czyli zniesieniu bólu), jak i anestezji.

W postaci dożylnej fentanyl wykorzystuje się również i w leczeniu bólu ostrego, np. pooperacyjnego czy towarzyszącego zawałowi serca.

Fentanyl: przeciwwskazania

Jako lek znoszący ból czy przy zabiegach operacyjnych fentanyl może się sprawdzać wręcz doskonale, podkreślić tutaj jednak trzeba to, iż istnieją pewne przeciwwskazania do jego stosowania. Wśród nich wymieniane są przede wszystkim:

• zaburzenia oddychania (fentanyl bowiem - szczególnie w dużych dawkach - może doprowadzić do zatrzymania oddechu)
  
  
• stosowanie przez pacjenta inhibitorów monoaminooksydazy, czyli inhibitorów MAO (podanie choremu zażywającemu te leki fentanylu grozi bowiem wystąpieniem u niego zespołu serotoninowego)
  
  
• istnienie u pacjenta jakiejś choroby układu oddechowego przebiegającej z obturacją dróg oddechowych (np. przewlekłej obturacyjnej choroby płuc)
  
  
• nadwrażliwość na fentanyl

Wyróżnia się także szereg problemów, w których przypadku fentanyl u pacjentów należy stosować z zachowaniem wyjątkowej ostrożności. Mowa tutaj o:

• zaburzeniach czynności serca polegających na spowolnionej czynności sercach (określanych jako bradyarytmie)
• zaburzeniach czynności nerek i wątroby
• alkoholizmie
• zaburzeniach świadomości
• hipowolemii
• wyniszczeniu
• niedoczynności tarczycy

Dawkowanie fentanylu może wymagać modyfikacji w wymienionych powyżej stanach, ale i w przypadku stosowania leku u pacjentów będących w podeszłym wieku.

Fentanyl: interakcje

Przed zaleceniem pacjentowi stosowania fentanylu konieczne jest zapoznanie się z tym, czy przyjmuje on jakieś inne leki - opioidowy środek przeciwbólowy może bowiem wchodzić w różne interakcje z innymi farmaceutykami.

Najistotniejsze są interakcje fentanylu z tymi preparatami, które wpływają depresyjnie na czynność ośrodkowego układu nerwowego - takimi są m.in.:

• barbiturany
• leki przeciwpsychotyczne
• leki przeciwhistaminowe
• benzodiazepiny

Fental: skutki uboczne

Podobnie jak każdy inny lek, tak i fentanyl i jego stosowanie może prowadzić do występowania pewnych objawów ubocznych. Wśród najczęstszych skutków ubocznych przyjęcia fentanylu wymieniane są

• depresja oddechowa
• spadek ciśnienia tętniczego krwi
• nudności
• wymioty
• sztywność mięśni
• zaparcia
• senność

Pacjentów, którym zalecany jest fentanyl (szczególnie tych, którzy mogą go stosować przez dłuższy czas, np. z powodu bólu towarzyszącego chorobie nowotworowej), przestrzegać trzeba przed tym, że lek może prowadzić do pogorszenia sprawności psychomotorycznej. W związku z tym w czasie przyjmowania tego opioidu nie powinno się prowadzić pojazdów mechanicznych.

Fentanyl: stosowanie w ciąży oraz u karmiących

FDA zalicza fentanyl do leków kategorii C, w związku z czym w ciąży - o ile nie istnieją ku temu wyraźne wskazania - środka tego się nie stosuje.

Wykorzystywanie fentanylu w trakcie porodu - ze względu na ryzyko wystąpienia depresji oddechowej u dziecka - także jest niewskazane.

U kobiet karmiących w razie potrzeby wykorzystuje się raczej inne niż fentanyl leki przeciwbólowe, ponieważ substancja te przenika do kobiecego pokarmu (jeżeli kobieta zażyje fentanyl, to przy podaniu doustnym musi się ona wstrzymać z karmieniem przez dobę, w przypadku zaś stosowania przez nią plastra z tym lekiem przerwa w karmieniu powinna trwać minimum 3 doby od momentu ściągnięcia plastra ze skóry).

Fentanyl jako narkotyk: ofiarą Prince i 30 mln Amerykanów

Fentanyl wykorzystywany jest nie tylko w medycynie, ale i - niestety - również i w całkowicie innych celach. Środek ten bywa używany jako substancja psychoaktywna - zażywany on jest jako substytut heroiny. Fentanyl stosowany w celach rekreacyjnych prowadzić może do występowania uczucia euforii, rozluźnienia i błogostanu, ale i poczucia, że wszelkie problemy nie są tak naprawdę w ogóle ważne.

Jako narkotyk fentanyl bywa przyjmowany doustnie i dożylnie, zdarza się również, że ludzie go palą.

Każde uzależnienie od substancji psychoaktywnych jest bardzo niebezpieczne, uzależnienie od fentanylu jest jednak szczególne - przedawkowanie tej substancji (czego dokonać wcale trudno nie jest) może doprowadzić w krótkim nawet czasie do śmierci pacjenta (przede wszystkim ze względu na możliwość wystąpienia depresji oddechowej).

Problem jest poważny, jak bowiem informują amerykańskie organizacje zajmujące się zagadnieniami zdrowotnymi, w 2018 roku z powodu zażywania fentanylu zmarło prawie 30 milionów ludzi.

Przykładów śmierci spowodowanych nadużyciem fentanylu nie trzeba zresztą jakoś szczególnie szukać - wspomnieć tutaj można chociażby o amerykańskim muzyku, którym był zmarły w 2016 roku Prince, u którego - już po śmierci - stwierdzono, że do jego zgonu doprowadziło przedawkowanie fentanylu.

Fenantyl a terroryzm

Pozamedycznie fentanyl miewa jednak jeszcze i inne zastosowania. Jako kolejny przykład można tutaj opisać zamach terrorystyczny, który miał miejsce w 2002 roku w Moskwie.

Teatr na Dubrowce 23 października wspomnianego wyżej roku został zajęty przez terrorystów - w obiekcie znajdowało się wtedy prawie 1000 osób.

Zakładnicy byli w nim przetrzymywani przez 3 kolejne dni, aż w końcu, 26 października, rosyjskie oddziały specjalne podjęły się szturmu na teatr.

Przed jednak wejściem do niego wprowadzono do obiektu gaz usypiający - celem było m.in. uśpienie przebywających tam ofiar, co pozwoliłoby zmniejszyć liczbę potencjalnych strat w ludziach.

Nie do końca osiągnięto oczekiwany efekt - zginęli bowiem ostatecznie nie tylko terroryści, ale i ponad 100 zakładników, którzy zatruli się wpuszczonym do teatru gazem. Jedną z substancji, którą gaz ten zawierał, był właśnie fentanyl.

Fentanyl a kara śmierci

Jeszcze innym zastosowaniem fentanylu jest wykorzystanie preparatu do przeprowadzenia kary śmierci. Po raz pierwszy egzekucja z użyciem tego leku w Stanach Zjednoczonych została przeprowadzona w 2018 roku.

Należy tutaj jednak podkreślić, że skazanemu podano wtedy (poza fentanylem, który miał doprowadzić przede wszystkim do depresji oddechowej) również i inne leki, którymi były diazepam, cisatrakurium oraz chlorek potasu.