Cholinolityki - działanie, zastosowanie

Cholinolityki (inaczej leki cholinolityczne, antycholinergiczne) są dużą grupą substancji o różnorodnym zastosowaniu. Ich wspólną cechą jest mechanizm działania, polegający na blokowaniu przekaźnictwa nerwowego związanego z neuroprzekaźnikiem acetylocholiną. W związku z tym leki o takim charakterze będą miały podobne działania niepożądane. W jakich chorobach stosowane są cholinolityki? Jakie niedogodności związane są z przyjmowaniem tych substancji?

Spis treści

1. Cholinolityki - wskazania
2. Cholinolityki - przykładowe leki
3. Cholinolityki - mechanizm działania substancji cholinolitycznych
4. Cholinolityki - działania niepożądane
5. Zatrucie cholinolitykami
6. Roślinne substancje cholinolityczne

Wszystkie cholinolityki wykazują działania przeciwstawne do acetylocholiny. Pod tą nazwą kryje się różnorodna grupa substancji. 

Grupa cholinolityków funkcjonuje pod wieloma innymi nazwami. Może być to czasem mylące, gdy czytamy informacje o leku. Inne określenia to:

• antycholinergiki
• parasympatykolityki
• leki cholinolityczne
• leki antycholinergiczne
• antagoniści receptorów muskarynowych

Do grupy cholinolityków należą zarówno narkotyki, jak i trucizny oraz leki. Wszystkie te związki chemiczne łączy wspólny mechanizm działania.

Może wydawać się niepokojące, że preparat terapeutyczny który kupujemy w aptece wpływa na organizm podobnie jak śmiercionośna trucizna. Nie należy się jednak tym martwić.

Bezpieczeństwo stosowania leku zależy od jego dawki. Nawet niepozorna witamina C, jeżeli zje się jej odpowiednio dużo, może poważnie uszkodzić nerki.

Ze względu na to, że cholinolityki posiadają właściwości pobudzające wobec centralnego układu nerwowego, są wykorzystywane jako narkotyki, jak również leki w chorobach neurodegeneracyjnych.

Działanie preparatów terapeutycznych o charakterze cholinolitycznym na mózg jest silne, w związku z tym ich stosowanie wymaga duże rozwagi.

Po przyjęciu do organizmu znacznej ilości leku cholinolitycznego może dojść do reakcji toksycznej zwanej ostrym zespołem antycholinergicznym. Może się to zdarzyć przypadkowo przez pomyłkę pacjenta. Leki o tym charakterze są również przedawkowywane celowo, ponieważ ich duża dawka może wprowadzić w stan odurzenia narkotycznego.

Cholinolityki - wskazania

Cholinolityki są wykorzystywane w terapii różnorodnych i nie powiązanych ze sobą schorzeń. Możemy wymienić następujące schorzenia w leczeniu których wykorzystuje się właściwości tych leków:

• zawroty głowy, również te związane z chorobą lokomocyjną
• zaburzenia żołądkowo-jelitowe: wrzody, biegunka, skurcz odźwiernika, zapalenie uchyłków jelita, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, nudności i wymioty
• zaburzenia układu moczowo-płciowego: zapalenie pęcherza moczowego, zapalenie cewki moczowej oraz zapalenie gruczołu krokowego.
• bezsenność
• zaburzenia układu oddechowego: astma, przewlekłe zapalenie oskrzeli oraz przewlekła obturacyjna choroba płuc
• bradykardia zatokowa
• choroba Parkinsona
• zatrucie substancjami należącymi do grupy sympatykomimetyków, np. pestycydami fosfoorganicznymi. Cholinolityki mają przeciwstawne właściwości w stosunku do sympatykomimetyków, w związku z tym działają jako odtrutka.

Substancje o właściwościach cholinolitycznych znajdują również zastosowanie w diagnostyce oraz anestezjologii. Atropina, należąca do tej grupy, jest wykorzystywana w okulistyce w celu rozszerzenia źrenicy, przed przeprowadzanym badaniem.

Większość cholinolityków blokuje wytwarzanie śliny przez ślinianki oraz działa w pewnym stopniu sedatywnie. Obie te właściwości są korzystne w trakcie przygotowywania pacjenta do zabiegu chirurgicznego.

Cholinolityki - przykładowe leki

Atropina - jest wykorzystywana w okulistyce w celu rozszerzenia źrenicy oka. Stosuje się ją również jako odtrutkę w przypadkach zatrucia pestycydami fosfoorganicznymi. Jest podawana w stanach spastycznych przewodu pokarmowego, moczowodów oraz dróg żółciowych. Ze względu na to, że hamuje skurcz oskrzeli oraz aktywność wydzielniczą w drogach oddechowych wykorzystuje się ją w anestezjologii.

Substancja ta należy do alkaloidów tropanowych i występuje naturalnie w roślinach, np. w wilczej jagodzie (Atropa belladonna) oraz bieluniu dziędzięrzawie (Datura stramonium). Często dochodzi do zatruć tymi roślinami. Pokrzyk posiada czarne jagody, które mogą zostać zjedzone przez dziecko.

Obie rośliny są wykorzystywane do celów narkotycznych, co również może doprowadzić do stanów zagrożenia życia.

Skopolamina - tak samo jak atropina jest substancją występującą w roślinach. Działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy wywołując senność i otępienie. W przeszłości była wykorzystywana w terapii astmy. Obecnie w lecznictwie częściej używa się pochodnej tej substancji, czyli bromku N-butyloskopolaminy. Posiada właściwości przeciwwymiotne.

Triheksyfenidyl, prydynol, biperyden - stosowane w terapii choroby Parkinsona. Zmniejszają sztywność mięśniową i drżenia ciała występujące w tym schorzeniu.

Bromek ipratropiowy - jest substancją stosowaną w terapii astmy oskrzelowej. Lek podaje się miejscowo do oskrzeli, aby je rozszerzyć oraz zapobiec ich skurczom.

Pirenzepina - organiczny związek chemiczny stosowany w chorobie wrzodowej.

Cholinolityki - mechanizm działania substancji cholinolitycznych

Cholinolityki blokują aktywność neuroprzekaźnika acetylocholiny w synapsach nerwowych. Substancje te hamują w ten sposób przepływ impulsów nerwowych w układzie przywspółczulnym.

Przewodnictwo przywspółczulne jest odpowiedzialne za wprowadzanie organizmu w stan odpoczynku i trawienia pokarmu. Pobudzenie przez acetylocholinę receptorów w synapsach nerwowych skutkuje:

• zwężeniem źrenic
• zwiększeniem wydzielania śliny
• zwężeniem oskrzeli
• rozszerzeniem naczyń krwionośnych
• spadkiem ciśnienia krwi
• nasileniem perystaltyki w przewodzie pokarmowym

Ponieważ leki cholinolityczne blokują aktywność acetylocholiny, działają hamująco na układ przywspółczulny. Skutkiem tego substancje z tej grupy będą:

• rozszerzać źrenice - co ma zastosowanie w okulistyce
• zmniejszać wydzielanie śliny - reakcja ta jest z jednej strony uciążliwym działaniem. niepożądanym cholinolityków, z drugiej jest wykorzystywana w anestezjologii
• rozszerzać oskrzela - reakcja ta jest wykorzystywana w leczeniu astmy
• hamować perystaltykę jelit i wydzielanie soków trawiennych - z tego względu cholinolityki są wykorzystywane w terapii zaburzeń układu pokarmowego

Ze względu na miejsce działania w układzie nerwowym, cholinolityki można podzielić na:

• leki przeciwmuskarynowe
• blokery zwojowe
• blokery nerwowo-mięśniowe

Leki o przeciwstawnym mechanizmie działania wobec cholinolityków, to parasympatykomimetyki. Tą drugą antagonistyczną grupę leków można w związku z tym zastosować jako odtrutkę w przypadku zatrucia substancjami cholinolitycznymi.

Cholinolityki - działania niepożądane

Mimo tego że cholinolityki są stosowane w wielu różnych niezależnych od siebie chorobach, działania niepożądane w całe grupie są podobne. Typowe niedogodności związane z przyjmowaniem tych leków to:

• rozszerzone źrenice
• spowolniona perystaltyka jelit
• suchość w ustach
• suchość błon śluzowych
• halucynacje
• pobudzenie psychomotoryczne
• majaczenie
• stan podgorączkowy

Te same reakcje organizmu na cholinolityki w przypadku niektórych sytuacji medycznych mogą być korzystne, jednocześnie dla innych być uciążliwymi działaniami niepożądanymi. Przykładem może być zazwyczaj niedogodna dla pacjentów suchość w ustach związana z zahamowaniem wydzielania śliny.

W anestezjologii ta właściwość leków cholinolitycznych jest użyteczna i jest wykorzystywana do przygotowywania pacjenta do operacji.

Zatrucie cholinolitykami

Stan zatrucia substancjami cholinolitycznymi nazywany jest ostrym zespołem antycholinergicznym. Jest to stan odwracalny. Objawy mijają w momencie wydalenia cholinolityka z organizmu.

Stan zatrucia tymi substancjami prowadzi do intensywnych reakcji ze strony centralnego układu nerwowego. Charakterystycznymi objawami są:

• omamy
• splątanie
• pobudzenie psychoruchowe

Oprócz tego pojawiają się reakcje obwodowe takie jak suchość błon śluzowych oraz rozszerzenie źrenic. Stan ten rzadko jest opisywany jako przyjemny, jednak częste są przypadki celowego przedawkowywania cholinolityków w celach narkotycznych. Jako odtrutkę zazwyczaj stosuje się fizostygminę, która zwiększa stężenie acetylocholiny w organizmie poprzez zablokowanie jej rozpadu. Substancja ta jest jednak zalecana do stosowania jedynie w stanach zagrożenia życia.

Wynika to z faktu że zastosowanie fizostygminy może prowadzić do poważnych skutków ubocznych takich jak:

• drgawki
• wymioty
• bradykardia
• nadmierna produkcja śliny

W wielu przypadkach odtrutka może doprowadzić do gorszego stanu organizmu.

Do zatruć cholinolitykami zazwyczaj dochodzi po spożyciu leków lub trujących roślin.

Roślinne substancje cholinolityczne

Związki o działaniu cholinolitycznym są charakterystyczne dla roślin z rodziny Solanaceae.

Substancje w nich występujące to antycholinergiczne alkaloidy tropanowe, takie jak skopolamina, atropina i hioscyjamina. Przykładowe rośliny zawierające cholinolityki to:

• Atropa belladonna L. – pokrzyk wilcza jagoda
• Datura stramonium L. – bieluń dziędzierzawa
• Hyoscyamus niger L. – lulek czarny

Rośliny te z jednej strony są niebezpiecznymi truciznami, z drugiej mogą być wykorzystywane do produkcji skutecznych leków.

O autorze

mgr farmacji Sara Janowska

Doktorantka interdyscyplinarnych studiów doktoranckich z zakresu nauk farmaceutycznych i biomedycznych realizowanych na Uniwersytecie Medycznym w Lublinie oraz Instytucie Biotechnologii w Białymstoku.Absolwentka studiów farmaceutycznych na Uniwersytecie Medycznym w Lublinie ze specjalizacją Lek Roślinny. Uzyskała tytuł magistra broniąc pracy z dziedziny botaniki farmaceutycznej na temat właściwości antyoksydacyjnych ekstraktów pozyskanych z dwudziestu gatunków mchów. Obecnie w pracy naukowej zajmuje się syntezą nowych substancji przeciwnowotworowych oraz badaniem ich właściwości na liniach komórek nowotworowych. Przez dwa lata pracowała jako magister farmacji w aptece otwartej.

Przeczytaj więcej artykułów tej autorki

mgr farmacji Sara Janowska