Antybiotykoterapia - wytyczne, skutki uboczne

Antybiotykoterapia jest sposobem walki z chorobami wywołanymi przez mikroorganizmy. Wprowadzenie jej do lecznictwa było wielkim przełomem w medycynie. Niestety, w związku z nadużywaniem antybiotyków, bakterie stają się na nie odporne, w związku z czym skuteczność leczenia spada. Z tego względu konieczne jest racjonalne stosowanie antybiotyków oraz ciągła praca nad nowymi lekami.

Spis treści

1. Antybiotykoterapia - początki
2. Antybiotykoterapia. Odkrycie penicyliny - początek współczesnej antybiotykoterapii
3. Antybiotykoterapia - na czym polega?
4. Antybiotykoterapia profilaktyczna
5. Antybiotykoterapia - drogi podania leków
6. Wady antybiotykoterapii

Antybiotykoterapia jest metodą leczenia infekcji przy pomocy antybiotyków, czyli substancji posiadających aktywność skierowaną przeciwko mikroorganizmom. Chodzi tutaj przede wszystkim o bakterie, chociaż część z nich ma również właściwości przeciwpierwotniacze.

Na początku do tej grupy były zaliczane związki pochodzenia biologicznego produkowane przez bakterie i proste grzyby. Obecnie do antybiotyków zalicza się również leki półsyntetyczne oraz syntetyczne.

Substancje stosowane podczas antybiotykoterapii działają poprzez zabijanie lub hamowanie namnażania bakterii. Metoda ta jest skuteczna jedynie w przypadku chorób wywoływanych przez te mikroorganizmy. Z tego względu stosowanie antybiotyków w trakcie infekcji wirusowych, czyli przykładowo grypy, jest nieskuteczne. Takie niewłaściwe leczenie może nawet pogorszyć stan chorego ze względu na toksyczność przyjmowanych substancji.

Słowo "antybiotyk" pochodzi z greki i oznacza "przeciwstawianie się życiu". Nazwa ta opisuje funkcję tych substancji w naturze. Różnorakie mikroorganizmy produkują toksyczne związki chemiczne w celu zwalczenia konkurencji. Są one właśnie antybiotykami, czyli substancjami skierowanymi przeciwko życiu bakterii lub pierwotniaków. Człowiek wykorzystuje istnienie tych związków chemicznych w antybiotykoterapii w celu leczenia infekcji.

Antybiotykoterapia - początki

Antybiotykoterapia była metodą stosowaną od wieków. Ludzkość wykorzystywała aktywność terapeutyczną substancji produkowanych przez grzyby przeciwko bakteriom. Co ciekawe uczeni z tamtych czasów nie mieli żadnej wiedzy na temat istnienia mikroorganizmów.

Przykładem takich praktyk terapeutycznych jest stosowanie piwa zawierającego tetracyklinę w starożytnej Nubii ok. 350-500 lat przed naszą erą. Również ludowa metoda stosowania spleśniałego chleba do opatrywania ran ma swoje podstawy w antybiotycznej aktywności produktów pleśni.

Pierwszym naukowcem, który bezpośrednio udokumentował użycie grzybów pleśniowych w leczeniu infekcji, był John Parkinson (1567–1650).

Antybiotykoterapia. Odkrycie penicyliny - początek współczesnej antybiotykoterapii

Współczesna antybiotykoterapia rozpoczęła się w 1928 roku w momencie odkrycia przez Fleminga penicyliny. Naukowiec zauważył że grzyb pleśniowy, który wyrósł przypadkowo na szalce laboratoryjnej, spowodował zahamowanie namnażania się bakterii gronkowca złocistego. W późniejszych latach badaczowi udało się wyodrębnić substancję aktywną odpowiedzialną za to zjawisko. Została ona nazwana penicyliną i wprowadzona do lecznictwa jako pierwszy antybiotyk. Nastąpiło to jednak dopiero w latach czterdziestych, ponieważ wykrystalizowanie czystej substancji aktywnej było dla naukowców procesem niezwykle czasochłonnym.

Sam Fleming twierdził: "To natura wyprodukowała penicylinę, ja ją tylko odkryłem"

Wszystkie wprowadzone na początku antybiotyki były substancjami występującymi naturalnie w przyrodzie. W pierwszych dekadach, po ich odkryciu, były one uważane za cudowne leki, które na zawsze rozwiążą problem infekcji bakteryjnych. Ich skuteczność oraz łatwodostępność doprowadziły również do ich nadużywania.

W latach sześćdziesiątych okazało się że mikroorganizmy potrafią zdobywać odporność na działanie antybiotyków. Od tego momentu rozpoczęła się walka z problemem antybiotykooporności.

Antybiotykoterapia - na czym polega?

Antybiotykoterapię stosuje się w leczeniu lub zapobieganiu infekcjom bakteryjnym. Czasami zdarza się że wykorzystuje się ją również w zwalczaniu pierwotniaków.

Rozpoczęcie antybiotykoterapii wymaga rozsądnej decyzji podjętej przez lekarza. Nigdy nie wolno przyjmować antybiotyków na własną rękę, np. kończyć starych opakowań leków po ostatniej chorobie.

W większości przypadków wybór leku opiera się na objawach występujących u pacjenta, bez dokładnych badań laboratoryjnych określających typ infekcji.

W takiej sytuacji lekarz zazwyczaj przypisuje antybiotyk o szerokim spektrum działania, czyli taki który jest aktywny w stosunku do wielu różnych szczepów bakterii. Taki typ antybiotykoterapii nazywany to terapia empiryczna, w nawiązaniu do faktu że opiera się na widocznych objawach.

Najskuteczniejsze leczenie jest jednak możliwe po wykonaniu odpowiednich badań laboratoryjnych wykazujących typ mikroorganizmu wywołującego infekcję. Takie testy wykonuje się zazwyczaj w przypadku nawracających chorób. W takich przypadkach lekarz przypisuje antybiotyk o wąskim spektrum, czyli taki który jest aktywny tylko wobec niektórych bakterii.

Taka identyfikacja patogenu jest niezwykle istotna, ponieważ pomaga zmniejszyć koszty oraz toksyczność antybiotykoterapii. Kolejną zaletą takiego podejścia jest ograniczenie ryzyka pojawienia się oporności na leki.

Antybiotykoterapia profilaktyczna

Istnieją sytuacje w których stosuje się antybiotyki jako środek zapobiegawczy. Leki te są jednak w znaczącym stopniu toksyczne, w związku z tym unika się stosowania antybiotykoterapii jako formy profilaktyki infekcji bakteryjnych.

Kolejnym problemem takiej terapii jest wysokie ryzyko pojawienia się oporności.

Zazwyczaj antybiotyki jako środek zapobiegawczy podaje się jedynie w przypadku grup o wysokim stopniu zagrożenia, takich jak osoby z osłabionym układem odpornościowym. Przykładem może być zapobieganie zapaleniu płuc u osób z HIV.

Antybiotykoterapię profilaktycznie stosuje się również w chirurgii, w celu uniknięcia zakażeń. Takie podejście praktykuje się również w stomatologii, w związku z ryzykiem przedostania się bakterii do krwiobiegu. Zaistnienie takiej sytuacji może doprowadzić do zakaźnego zapalenia wsierdzia.

Antybiotykoterapia - drogi podania leków

Istnieje wiele różnych dróg podawania antybiotyków. Najczęściej leki te są przyjmowane doustnie. W cięższych przypadkach, szczególnie w zakażeniach ogólnoustrojowych, substancje te można podawać w iniekcjach.

Antybiotykoterapię można stosować również miejscowo, w sytuacji gdy obszar zakażenia umożliwia łatwy dostęp pozwalający na aplikację substancji leczniczej. O podaniu miejscowym mówimy w przypadku kropli do oczu stosowanych w trakcie zapalenia spojówek. Antybiotyk zakrapla się również miejscowo do ucha w przypadku jego infekcji.

Antybiotykoterapia stosowana miejscowo jest także jedną z dróg leczenia w przypadku niektórych schorzeń skóry. Dobrym przykładem takiej choroby bakteryjnej jest popularny trądzik. Można go leczyć również przy pomocy antybiotyków doustnych, jednak podanie miejscowe jest mniej obciążające dla organizmu.

Zaletą stosowania miejscowego antybiotyku jest uzyskanie wysokiego i trwałego stężenia substancji terapeutycznej w miejscu infekcji. Jednocześnie zostaje zmniejszona toksyczność ogólnoustrojowa, co oznacza że lek nie obciąża zdrowych tkanek.

Istnieją jednak pewne wady tej formy terapii. Antybiotyk w tej formie podania jest trudny do dokładnego dozowania, co może doprowadzić do stosowania przez pacjenta zbyt dużych, lub zbyt małych dawek leku. Istnieje również ryzyko wystąpienia lokalnych reakcji nadwrażliwości lub kontaktowego zapalenia skóry.

Wady antybiotykoterapii

Częstym problemem związanym ze stosowaniem antybiotykoterapii jest biegunka. Jest ona konsekwencją zakłócenia składu gatunkowego flory jelitowej, czyli probiotycznych bakterii zamieszkujących nasz układ pokarmowy. Przykładem takiej sytuacji może być nadmierne namnożenie się bakterii chorobotwórczych, takich jak Clostridium difficile. Antybiotykoterapia może również negatywnie wpływać na florę pochwy. W konsekwencji dochodzi do infekcji intymnych wywołanych przerostem drożdży z rodzaju Candida.

Metodą zabezpieczania się przed tego typu problemami związanymi z antybiotykoterapią jest profilaktyczne przyjmowanie preparatów probiotycznych. Zawierają one w składzie dobroczynne bakterie, uzupełniające uszkodzenia wywołane przez antybiotyki.

Skutki uboczne terapii mogą również odzwierciedlać indywidualne właściwości farmakologiczne lub toksykologiczne stosowanego antybiotyku. Istnieje również możliwość wystąpienia problemów związanych z osobniczymi cechami pacjenta. Chodzi tutaj o konsekwencje terapii takie jak nadwrażliwość oraz reakcje alergiczne.

Najistotniejsze działania niepożądane związane z antybiotykoterapią to:

• nudności
• gorączka
• reakcje alergiczne
• fotouczulenia (toksyczna reakcja na antybiotyk wywołana działaniem światła)
• anafileksja

O autorze

mgr farmacji Sara Janowska

Doktorantka interdyscyplinarnych studiów doktoranckich z zakresu nauk farmaceutycznych i biomedycznych realizowanych na Uniwersytecie Medycznym w Lublinie oraz Instytucie Biotechnologii w Białymstoku.Absolwentka studiów farmaceutycznych na Uniwersytecie Medycznym w Lublinie ze specjalizacją Lek Roślinny. Uzyskała tytuł magistra broniąc pracy z dziedziny botaniki farmaceutycznej na temat właściwości antyoksydacyjnych ekstraktów pozyskanych z dwudziestu gatunków mchów. Obecnie w pracy naukowej zajmuje się syntezą nowych substancji przeciwnowotworowych oraz badaniem ich właściwości na liniach komórek nowotworowych. Przez dwa lata pracowała jako magister farmacji w aptece otwartej.

Przeczytaj więcej artykułów tej autorki

mgr farmacji Sara Janowska