Stopa - budowa, funkcje, choroby

Stopa to końcowa część kończyny dolnej, która pełni funkcję lokomocyjną oraz podporowo-nośną. Zbudowana jest ona z licznych – bo aż kilkudziesięciu – kości oraz wielu mięśni i więzadeł. Jaka jednak jest dokładna budowa stopy i jakie choroby mogą obejmować tę właśnie część ludzkiego ciała?

Stopa to organ, który występuje wyłącznie u naczelnych. Mają ją więc również – poza człowiekiem – małpy człekokształtne, u których jej budowa jest jednak nieco inna, dlatego z całą pewnością można powiedzieć, iż ludzka stopa jest tworem unikatowym. Sam Leonardo da Vinci mawiał, że „ludzka stopa jest machiną o mistrzowskiej konstrukcji oraz dziełem sztuki” – tak jak z drugą częścią jego tezy można polemizować, tak zdecydowanie trzeba zgodzić się z tym, iż budowa stopy jest niezwykle skomplikowana.

Spis treści

1. Stopa: części
2. Stopa: stęp
3. Stopa: śródstopie
4. Stopa: palce stopy
5. Stopa: stawy i więzadła
6. Stopa: mięśnie
7. Stopa: unaczynienie
8. Stopa: unerwienie
9. Stopa: choroby i ich wykrywanie

Stopa: części

W obrębie stopy ogólnie wyróżnia się trzy jej części, którymi są:

• śródstopie,
• stęp,
• palce stopy.

Ogólnie można powiedzieć, że budowa stopy jest zdecydowanie bardziej skomplikowana, niż można by tylko przypuszczać – w obrębie jednej tylko stopy znajduje się aż 26 różnych kości.

Stopa: stęp

Do kości stępu zaliczane są następujące struktury:

• kość skokowa,
• kość piętowa,
• kość łódkowata,
• kość sześcienna,
• kości klinowate (przyśrodkowa, pośrednia oraz boczna).

Kość skokowa ma trzy części, którymi są trzon, szyjka oraz głowa. W dolnej części trzonu kość skokowa łączy się z inną kością stępu – kością piętową, głowa kości skokowej łączy się zaś od przodu z kością łódkowatą, od dołu natomiast z kością piętową.

• Kość piętowa zaliczana jest do największych kości stępu. Posiada ona wyrostek, który określany jest jako podpórka kości skokowej – znajduje się na nim powierzchnia stawowa środkowa. Na powierzchni tylnej kości piętowej wyróżnić można guza piętowego. Na jej powierzchni dolnej znajdują się zaś dwa wyrostki – boczny oraz przyśrodkowy. Istotna jest również powierzchnia boczna kości piętowej, ponieważ to na niej znajduje się bloczek strzałkowy – pod nim oraz nad nim zlokalizowane są natomiast bruzdy mięśni strzałkowych.
• Kość łódkowata zlokalizowana jest pomiędzy kością skokową a kościami klinowatymi. Przednia powierzchnia tej kości ma połączenie z kośćmi klinowatymi, tylna z kolei łączy się z głową kości skokowej. Położona ona jest po przyśrodkowej stronie stopy (tzn. bliżej środkowej linii ciała).
• Kość sześcienna zlokalizowana jest w bocznej części stępu. Od tyłu łączy się ona z kością piętową, od strony przyśrodkowej z kością łódkowatą oraz klinowatą boczną, od przodu zaś z IV i V kością śródstopia.
• Kości klinowate znajdują się ku przodowi od kości łódkowatej. Kość klinowata przyśrodkowa łączy się z I i II kością śródstopia oraz z kością klinowatą pośrednią. Kość klinowata boczna łączy się z III kością śródstopia, kość klinowata pośrednia jest zaś najmniejsza i przylega ona do kości łódkowatej, pozostałych klinowatych oraz do II kości śródstopia.

Stopa: śródstopie

Kości śródstopia wyróżnia się pięć. Posiadają one trzy części, którymi są:

• podstawa,
• trzon,
• głowa.

Podstawy kości śródstopia łączą się z kością sześcienną oraz kośćmi klinowatymi, ich głowy natomiast przylegają do kości palców stopy. Mają one różną długość. Najdłuższą z nich jest druga kość śródstopia.

Charakterystyczna jest także budowa piątej kości śródstopia, która posiada na swojej powierzchni guzowatość.

Stopa: palce stopy

W obrębie stopy, jak wiadomo, prawidłowo znajduje się pięć palców. Paluch stopy posiada dwa paliczki: bliższy i dalszy, ich funkcja jest wyjątkowo ważna, ponieważ to one zapewniają stopie podporę.

Pozostałe cztery palce stopy mają natomiast po trzy paliczki, którymi są paliczek bliższy, środkowy i dalszy.

Stopa: stawy i więzadła

Stopa posiada liczne połączenia stawowe – występują one zarówno pomiędzy znajdującymi się w jej obrębie kośćmi, jak i pomiędzy kośćmi stopy a pozostałymi kośćmi wchodzącymi w skład kończyny dolnej.

Przede wszystkim warto tutaj wymienić:

• staw skokowo-goleniowy: w jego skład wchodzą bloczek kości skokowej, kość piszczelowa oraz obie kostki; jest to staw zawiasowy, który wzmocniony jest przez więzadła: poboczne przyśrodkowe oraz poboczne boczne,
• staw skokowo-piętowo-łódkowy: tworzony przez kość skokową, piętową i łódkową, w którym ogólnie wyróżnia się dwa stawy:
• staw skokowo-piętowy (wzmacniany przez więzadła skokowo-piętowe tylne, przyśrodkowe i przednie, boczne oraz międzykostne)
• oraz staw skokowo-piętowo-łódkowy (wzmacniany przez więzadła piętowo-łódkowe podeszwowe, więzadło skokowo-łódkowe i więzadło piętowo-łódkowe),
• staw piętowo-sześcienny: stanowi on połączenie pomiędzy kością piętową i sześcienną, wzmacniają go więzadła piętowo-sześcienne, piętowo-sześcienne grzbietowe, podeszwowe długie oraz więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe,
• staw klinowo-łódkowy: w jego skład wchodzą kości klinowate oraz kość sześcienna, wzmacniają go więzadła klinowo-łódkowe: międzykostne, grzbietowe i podeszwowe,
• stawy międzyklinowe: połączenia pomiędzy poszczególnymi kośćmi klinowatymi, które są wzmocnione więzadłami międzyklinowymi grzbietowymi, podeszwowymi i międzykostnymi,
• stawy śródstępno-śródstopne: połączenia kości klinowatych i sześciennej z kośćmi śródstopia, czynnościowo ogólnie uznaje się za jeden staw, który jest wspierany przez więzadła stępowo-śródstopne grzbietowe podeszwowe i więzadła klinowo-śródstopne międzykostne,
• stawy międzyśródstopne: zlokalizowane są pomiędzy kośćmi śródstopia, a dokładniej pomiędzy drugimi a piątymi z nich, w ich obrębie istnieją więzadła śródstopne grzbietowe, podeszwowe i międzykostne
• stawy śródstopno-paliczkowe: połączenia pomiędzy paliczkami bliższymi palców stopy a głowami kości śródstopia, które są wzmocnione dzięki więzadłom pobocznym podeszwowym i poprzecznym,
• stawy międzypaliczkowe stopy: zlokalizowane pomiędzy paliczkami palców stopi i wzmocnione więzadłami pobocznymi i podeszwowymi.

Stopa: mięśnie

Zapewne nie budzi większego zdziwienia to, że w obrębie stopy wyróżnia się nie tylko dużą ilość struktur kostnych, ale i wiele różnych mięśni. Ogólnie mięśnie stopy dzieli się na mięśnie grzbietu stopy oraz mięśnie podeszwy stopy – pierwsze z wymienionych unerwione są przez nerw strzałkowy głęboki, drugie zaś przez nerw piszczelowy.

Do grupy mięśni grzbietu stopy zaliczane są następujące mięśnie:

• mięsień prostownik krótki palców,
• mięsień prostownik krótki palucha.

Mięśnie podeszwy stopy dzieli się zaś na trzy grupy – są nimi mięśnie wyniosłości przyśrodkowej, mięśnie wyniosłości pośredniej oraz mięśnie wyniosłości bocznej.

Do grupy mięśni wyniosłości przyśrodkowej zaliczane są:

• mięsień odwodziciel palucha,
• mięsień zginacz krótki palucha,
• mięsień przywodziciel palucha.

W obrębie mięśni wyniosłości pośredniej wymienić można:

• mięsień zginacz krótki palców,
• mięsień czworoboczny podeszwy,
• mięśnie glistowate,
• mięśnie międzykostne podeszwy,
• mięśnie międzykostne grzbietowe.

Do ostatniej grupy mięśni podeszwy stopy – mięśni wyniosłości bocznej – zaliczane są z kolei:

• mięsień odwodziciel palca małego,
• mięsień zginacz krótki palca małego,
• mięsień przeciwstawiacz palca małego.

Stopa: unaczynienie

Tętniczo stopa unaczyniona jest przez tętnicę grzbietową stopy oraz tętnicę podeszwową boczną i podeszwową przyśrodkową. Tętnica grzbietowa stopy wywodzi się od tętnicy piszczelowej przedniej i ostatecznie dzieli się ona na tętnicę podeszwową głęboką i tętnicę grzbietową I śródstopia, oprócz tego oddaje ona takie gałęzie, jak:

• tętnice przyśrodkowe stępu,
• tętnica boczna stępu,
• tętnica łukowata.

Zarówno tętnica podeszwowa boczna, jak i podeszwowa przyśrodkowej wywodzą się zaś od tętnicy piszczelowej tylnej.

W przypadku unaczynienia żylnego w obrębie stopy wyróżnia się żyły powierzchowne oraz głębokie. Pierwsze z wymienionych tworzą dwa łuki żylne: grzbietowy i podeszwowy. Łuki te są połączone poprzez żyły brzeżne przyśrodkową i boczną. Przedłużają się one ostatecznie w dwie żyły – odpiszczelową i odstrzałkową.

Żyłami głębokimi stopy są z kolei:

• żyły grzbietowe stopy,
• żyły podeszwowe boczne,
• żyły podeszwowe przyśrodkowe,
• żyły podeszwowe śródstopia.

Wymienione wyżej naczynia żylne tworzą finalnie łuk żylny podeszwowy.

Stopa: unerwienie

Mięśnie stopy – jak to wspomniano już wyżej – unerwione są przez nerwy strzałkowy głęboki i piszczelowy. Skórę w obrębie jej powierzchni grzbietowej unerwia nerw strzałkowy powierzchowny, natomiast skórę w części podeszwowej stopy zaopatrują nerwy podeszwowy przyśrodkowy (2/3 części przyśrodkowej) oraz podeszwowy boczny (1/3 części bocznej).

Skórę części podeszwowej palców stopy unerwiają z kolei gałęzie wywodzące się od nerwu podeszwowego przyśrodkowego i podeszwowego bocznego.

Stopa: choroby i ich wykrywanie

Choroby stóp to bardzo szeroka kategoria – wyróżnić bowiem można jednostki związane z dysfunkcją struktur kostnych i więzadeł, jak i problemy dotykające samej tylko skóry stóp.

Ogólnie wśród schorzeń, które mogą dotyczyć stopy, wymienić można:

• zwichnięcia i złamania struktur należących do stopy,
• płaskostopie,
• koślawość palucha (potocznie określaną jako halluksy),
• zmiany w obrębie stawów stopy, wynikające z reumatoidalnego zapalenia stawów lub choroby zwyrodnieniowej stawów,
• dnę moczanową,
• neuralgię Mortona,
• modzele stóp,
• grzybicę skóry stopy,
• grzybicę paznokci stopy,
• wrastanie paznokci stopy.

Rozpoznawanie chorób stopy opierać się może na wykonaniu bardzo różnych badań. Podstawę odgrywa badanie fizykalne stopy. Dzięki niemu możliwa jest ocena ruchomości poszczególnych struktur stopy, zaobserwowanie zmian grzybiczych na jej skórze czy koślawości palucha stopy.

W diagnostyce różnych nieprawidłowości, które dotyczą stopy, wykorzystywane są również badania obrazowe, takie jak:

• RTG,
• tomografia komputerowa
• czy obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego.

Czytaj też:

• Ból stopy - przyczyny. Jaka choroba objawia się bólem stopy?
• Złamanie kości śródstopia – objawy. Leczenie i rehabilitacja złamania kości śródstopia
• Stopa wydrążona – przyczyny, leczenie i zapobieganie
• Stopa sportowca - przyczyny i objawy. Jak wygląda leczenie stopy atlety?
• Jak zadbać o stopy - praktyczny poradnik pielęgnacji stóp