Ścięgno Achillesa – budowa, funkcje, choroby

Ścięgno Achillesa to najgrubsze i najsilniejsze ścięgno w organizmie człowieka. Ścięgno Achillesa stanowi połączenie pomiędzy mięśniami łydki a kością piętową. Najważniejszą funkcją ścięgna Achillesa jest udział w zgięciu podeszwowym stopy - ruchu wykonywanym wielokrotnie podczas chodzenia na palcach, biegania czy skakania. Mimo dużej wytrzymałości, ścięgno Achillesa stosunkowo często ulega przeciążeniom i urazom. Dowiedz się, jak zbudowane jest ścięgno Achillesa, jakie funkcje pełni ścięgno Achillesa, jakie schorzenia mogą dotyczyć ścięgna Achillesa oraz jakie badania pozwalają na ocenę stanu ścięgna Achillesa.

Spis treści

1. Zespół bolesnego barku: objawy i leczenieŚcięgno Achillesa - położenie i budowa
2. Ścięgno Achillesa - funkcje
3. Ścięgno Achillesa - badania diagnostyczne
4. Ścięgno Achillesa - choroby

Ścięgno Achillesa inaczej ścięgno piętowe (łac. tendo Achillis, tendo calcaneus) to największe ścięgno w organizmie człowieka. Jego nazwa pochodzi od Achillesa, herosa greckiego, bohatera wojny trojańskiej.

Zanim zajmiemy się opisem budowy ścięgna Achillesa, odpowiedzmy sobie na bardziej ogólne pytanie: czym jest ścięgno? W anatomii ścięgnem nazywamy strukturę łączącą mięsień z kością. Ścięgna cechują się wysoką wytrzymałością i niewielką elastycznością, dzięki czemu umożliwiają przenoszenie pracy mięśni na zmianę wzajemnego położenia kości.

Choć ścięgna stanowią bezpośrednie przedłużenie mięśni, budowa mikroskopowa tych struktur jest skrajnie odmienna. Główny składnik ścięgien stanowią ciasno ułożone włókna kolagenowe, gwarantujące ich odpowiednią wytrzymałość. Wiemy już, gdzie w naszym organizmie znajdują się ścięgna – w miejscach przyczepu mięśni do kości. Jak możemy opisać położenie ścięgna Achillesa?

Zespół bolesnego barku: objawy i leczenieŚcięgno Achillesa - położenie i budowa

Ścięgno Achillesa znajduje się w tylno-dolnej części podudzia. W budowie podudzia wyróżniamy dwie kości (piszczelową i strzałkową) oraz liczne mięśnie, które dla łatwiejszej orientacji podzielono na przedział przedni, boczny oraz tylny. W kontekście ścięgna Achillesa najistotniejsze znaczenie mają mięśnie grupy tylnej podudzia.

Ścięgno Achillesa stanowi wspólne zakończenie dwóch z nich: mięśnia brzuchatego łydki oraz mięśnia płaszczkowatego. Wymienione mięśnie często określa się wspólną nazwą "mięsień trójgłowy łydki". Są to mięśnie położone powierzchownie, napinające się m.in. podczas stawania na palcach.

Ścięgno Achillesa stanowi przyczep wyżej wymienionych mięśni do tylnej części kości piętowej, nazywanej guzem piętowym. Nazwa ścięgna Achillesa wywodzi się z mitologii greckiej – miało ono stanowić jedyny śmiertelny punkt słynnego wojownika, na cześć którego zostało nazwane.

Średnia długość ścięgna Achillesa wynosi 15 cm, choć osobniczo może ono osiągać od 11 cm aż do 26 cm. Początek ścięgna Achillesa mieści się mniej więcej w połowie długości łydki. Ścięgno Achillesa nie jest jednorodne pod względem kształtu. Jego początkowy odcinek jest płaski i szeroki, natomiast dalsze fragmenty ulegają stopniowemu zwężaniu i zaokrąglaniu.

Najcieńsze miejsce na przebiegu ścięgna Achillesa znajduje się ok. 4 cm powyżej przyczepu do guza piętowego. Ścięgno Achillesa jest otoczone cienką pochewką, umożliwiającą swobodne ślizganie się ścięgna podczas wykonywania ruchów. Podobną funkcję pełnią tzw. kaletki maziowe, położone w miejscach bezpośredniego przylegania ścięgna do kości.

Są to niewielkie przestrzenie wypełnione mazią, przypominające kształtem poduszeczki. Ich zadaniem jest zmniejszenie tarcia powstającego pomiędzy ścięgnem a kością.

W anatomii ścięgna Achillesa należy wspomnieć o jeszcze jednej kwestii: unaczynieniu. Zaopatrzenie ścięgna Achillesa w krew odbywa się za pośrednictwem dwóch naczyń – tętnicy piszczelowej tylnej oraz tętnicy strzałkowej. Niestety, unaczynienie ścięgna Achillesa nie jest jednakowo wydajne na wszystkich jego odcinkach.

Szczególnie środkowa część ścięgna Achillesa posiada stosunkowo najsłabiej rozwiniętą sieć naczyń krwionośnych. Jest to istotny czynnik, zwiększający podatność na urazy. Ścięgno Achillesa na wysokości 2-6 cm powyżej guza piętowego jest najbardziej narażone na uszkodzenie, a w skrajnych przypadkach – całkowite zerwanie.

Ścięgno Achillesa - funkcje

Ścięgno Achillesa przenosi działanie mięśnia trójgłowego łydki na kość piętową, powodując tzw. zgięcie podeszwowe stopy. Jest to ruch, w którym palce stopy oddalają się od przedniej powierzchni goleni – pięta unosi się, a przód stopy wędruje „na dół”. Ścięgno Achillesa wykorzystujemy podczas zwykłego chodzenia, a także przy bieganiu i skakaniu.

Te ostatnie aktywności wiążą się ze znacznym obciążeniem ścięgna Achillesa, sięgającym nawet 5-10 krotności masy naszego ciała. Ścięgno Achillesa pełni również szereg dodatkowych funkcji – stabilizuje staw skokowy, amortyzuje wstrząsy oraz bierze udział w odwracaniu stopy (rotacji jej zewnętrznej krawędzi ku dołowi).

Za pośrednictwem ścięgna Achillesa, mięsień płaszczkowaty pozwala nam na utrzymanie pozycji stojącej. Dzięki niemu podczas stania nasze podudzia utrzymują stałą pozycję względem stóp i nie pochylają się ku przodowi.

Czytaj też: Zespół bolesnego barku: objawy i leczenie

Ścięgno Achillesa - badania diagnostyczne

Najczęstszym objawem nieprawidłowości dotyczących ścięgna Achillesa jest ból. W jaki sposób możemy przekonać się, że źródłem dolegliwości jest rzeczywiście ścięgno Achillesa, a nie inne struktury stawy skokowego lub podudzia? Najłatwiej dostępną metodą jest badanie kliniczne, które może ujawnić ból podczas badania palpacyjnego (za pomocą dotyku) ścięgna Achillesa oraz zwiększony obrys ścięgna lub obrzęk okolicznych tkanek.

Istnieją również testy funkcjonalne, pozwalające na czynności ścięgna Achillesa. Ich zaletą jest możliwość szybkiego wykonania „od ręki” podczas wizyty u lekarza, natomiast wadą – wykrywanie jedynie zaawansowanych patologii, takich jak całkowite przerwanie ścięgna Achillesa.

Przykładem testu stosowanego w badaniu ścięgna Achillesa jest test Thomsona, polegający na uciśnięciu podudzia na wysokości początkowego odcinka ścięgna Achillesa. W prawidłowo funkcjonującym ścięgnie, manewr ten powoduje delikatne zgięcie podeszwowe stopy i przesunięcie pięty ku górze. W przypadku braku jakiegokolwiek ruchu stopy, możemy podejrzewać znaczną dysfunkcję ścięgna Achillesa, taką jak np. jego zerwanie.

Badanie kliniczne pozwala jedynie na wstępną ocenę stanu ścięgna Achillesa. Aby dokładniej przyjrzeć się jego strukturze, zazwyczaj konieczne są dodatkowe badania obrazowe. Wybór rodzaju badania zależy od konkretnej sytuacji klinicznej. Ponieważ ścięgno Achillesa jest zbudowane z tkanek miękkich, do jego obrazowania wykorzystuje się badania dedykowane do tego typu tkanek.

Z tego powodu uwidocznienie ścięgna Achillesa na standardowym zdjęciu RTG jest niemożliwe. Zdjęcie rentgenowskie może być jednak przydatne do oceny okolicznych struktur kostnych, dlatego wykonuje się je rutynowo na przykład w przypadku urazów.

Do oceny struktury i ciągłości ścięgna Achillesa może służyć badanie ultrasonograficzne (USG). Jest to badanie tanie i łatwo dostępne. Poruszanie stopą w trakcie badania pozwala również na ocenę ścięgna Achillesa w ruchu. W przypadku stanu zapalnego ścięgna Achillesa, badanie USG z funkcją Doppler może wykazać zwiększony przepływ krwi w rejonie zapalenia. Najdokładniejszy obraz ścięgna Achillesa oraz pobliskich tkanek miękkich uzyskuje się w badaniu rezonansu magnetycznego (MRI). W porównaniu z ultrasonografią, jest to jednak badanie znacznie droższe i trudniej dostępne.

Czytaj też: Jakie choroby objawiają się niedowładem?

Ścięgno Achillesa - choroby

Schorzenia ścięgna Achillesa najczęściej mają tło urazowe. Ich typową przyczyną są przeciążenia powstające podczas aktywności fizycznej. Na dysfunkcje ścięgna Achillesa są więc narażeni głównie sportowcy, choć istnieją także inne czynniki zwiększające ich ryzyko. Należy wśród nich wymienić nadwagę, wrodzone wady budowy podudzi i stóp (np. płaskostopie), a także noszenie źle dobranego obuwia. Poniżej przedstawione najczęstsze schorzenia związane ze ścięgnem Achillesa:

Zapalenie ścięgna Achillesa

Zapalenie ścięgna Achillesa należy do tzw. tendinopatii, czyli schorzeń dotyczących ścięgien mięśniowych. Stan zapalny ścięgna Achillesa może mieć charakter ostry – wówczas dominującym objawem jest nagły, silny ból oraz obrzęk w okolicy ścięgna. Długotrwałe przeciążenia ścięgna Achillesa mogą doprowadzić do zmian zwyrodnieniowych.

Ich najczęstsze objawy to przewlekłe dolegliwości bólowe oraz zaburzenia ruchomości ścięgna. Przyczyny zapalenia ścięgna Achillesa bardzo często leżą w nieprawidłowo dobranej aktywności fizycznej: wykonywanie nadmiernie obciążających ćwiczeń bądź stałe powtarzanie jednego ich typu znacznie zwiększają ryzyko nierównomiernej pracy mięśni. Nieprawidłowe wzorce ruchowe mogą z kolei przyczyniać się do uszkodzenia ścięgna Achillesa i wywoływać jego stany zapalne.

Najskuteczniejszą metodą profilaktyki schorzeń ścięgna Achillesa jest więc dbanie o prawidłową, zrównoważoną aktywność fizyczną. Należy pamiętać o kluczowym znaczeniu elementów uzupełniających trening, takich jak rozgrzewka, rozciąganie mięśni i ścięgien oraz odpowiednia regeneracja.

Co jednak powinniśmy zrobić, gdy przytrafi nam się zapalenie ścięgna Achillesa? Na początku należy odciążyć ścięgno, powstrzymując się od aktywności fizycznej. Doraźnie możemy stosować leki przeciwbólowe i przeciwzapalne, a także okłady z lodu. Aby zidentyfikować przyczynę schorzenia, warto udać się po pomoc do fizjoterapeuty. W profilaktyce nawrotów zapalenia duże znaczenie odgrywa wykonywanie odpowiednio dobranych ćwiczeń oraz różne metody fizykoterapii.

Zerwanie ścięgna Achillesa

Zerwanie ścięgna Achillesa jest przykładem skrajnego uszkodzenia, wywołanego najczęściej urazem o dużej energii. Typowa lokalizacja zerwania to 2 - 6 cm powyżej guza piętowego. Zerwaniu ścięgna Achillesa często towarzyszy charakterystyczny "trzask", po którym pojawia się ból, obrzęk oraz zaburzenia ruchomości ścięgna.

Potwierdzenie zerwania ścięgna Achillesa uzyskuje się zwykle w badaniu USG. Całkowite zerwanie ścięgna Achillesa wymaga zabiegu chirurgicznego, polegającego na zszyciu końców ścięgna i przywróceniu jego prawidłowej anatomii.

Po operacji konieczna jest odpowiednia rehabilitacja – początkowo odciążenie ścięgna i umożliwienie jego zagojenia, następnie stopniowe przywracanie ruchomości ścięgna, a w ostatniej fazie – ćwiczenia przywracające siłę mięśniową oraz prawidłową koordynację ruchową.

Żółtaki ścięgna Achillesa

Przyczyną ostatniego z przedstawionych schorzeń ścięgna Achillesa nie są urazy, lecz zaburzenia metaboliczne. Żółtaki (kępki żółte, łac. xanthomata) ścięgna Achillesa powstają w związku z podwyższonym stężeniem cholesterolu we krwi – hipercholesterolemią.

Przesycenie krwi cholesterolem prowadzi do powstawania charakterystycznych, podskórnych grudek cholesterolowych. Żółtaki mogą powstawać w całym ciele, jednak ścięgno Achillesa jest ich bardzo typową lokalizacją. Żółtaki ścięgna Achillesa mają znaczenie nie tylko kosmetyczne – niestety bywają również przyczyną dolegliwości bólowych oraz nawracających stanów zapalnych w obrębie ścięgna.

Jaka to choroba?

Pytanie 1 z 12

Co dolega temu dziecku?

Atypowe zapalenie skóry

Atopowe zapalenie skóry

Atypiczne zapalenie skóry

Następne pytanie

Krzysztofa Białożyt