Rzepka - jedna z najważniejszych kości w naszym ciele. Budowa, funkcje, choroby

Rzepka (łac. patella) to kość wchodząca w skład stawu kolanowego. Rzepka jest położona w obrębie ścięgna mięśnia czworogłowego uda. Najważniejsze funkcje rzepki to ochrona przed urazami oraz udział w ruchach wyprostnych stawu kolanowego. Powierzchowne położenie rzepki oraz duże obciążenia podczas ruchu sprawiają, że w obrębie tej kości nietrudno o urazy. Przeciążenia, zwichnięcia i złamania rzepki szczególnie często dotyczą osób uprawiających sporty. Dowiedz się, jak zbudowana jest rzepka, jakie funkcje pełni rzepka oraz jakie są najczęstsze choroby rzepki.

Rzepka należy do wyjątkowej grupy kości w naszym organizmie, zwanych trzeszczkami. Trzeszczki to kości o niewielkich rozmiarach, położone w obrębie stawów. Trzeszczki powstają na skutek kostnienia fragmentów ścięgien mięśniowych. Najwięcej drobnych trzeszczek jest zlokalizowanych w dłoniach i stopach. Rzepka – największa trzeszczka w organizmie człowieka – znajduje się w stawie kolanowym, stanowiąc jego najbardziej wysuniętą do przodu część.

Spis treści

1. Rzepka - budowa
2. Rzepka - funkcje
3. Rzepka - choroby

Rzepka - budowa

Omawiając budowę rzepki, warto przypomnieć sobie podstawową anatomię stawu kolanowego. Główne kości łączące się w stawie kolanowym to kość udowa oraz piszczelowa. Rzepka stanowi dodatkową kość w kolanie, pełniącą przede wszystkim funkcje ochronne oraz mechaniczne. Rzepka posiada połączenie zarówno z kością piszczelową, jak i udową, choć są to połączenia innego typu.

Rzepka łączy się z kością piszczelową za pośrednictwem więzadła rzepki. Z kolei połączenie rzepki z kością udową ma charakter bezpośredni – powierzchnie stawowe rzepki przylegają do dalszego końca kości udowej.

Przednia część rzepki stanowi gładką powierzchnię, łatwo wyczuwalną pod skórą w okolicy kolana. W części tylnej rzepki znajdują się dwie powierzchnie stawowe – boczna i przyśrodkowa. Powierzchnie te łączą się z dolnymi kłykciami kości udowej. W ten sposób powstaje staw rzepkowo–udowy, będący jednym z elementów stawu kolanowego.

Kształt rzepki przypomina nieco trójkąt z zaokrąglonymi wierzchołkami, zwrócony podstawą ku górze. Od strony górnej rzepka jest połączona ze ścięgnem mięśnia czworogłowego uda. Rzepka odgrywa ogromną rolę w biomechanice mięśnia czworogłowego i – co za tym idzie – całego stawu kolanowego.

Od strony dolnej rzepka posiada tzw. koniuszek, do którego przyczepia się więzadło rzepki. Więzadło rzepki łączy się z piszczelą, a dokładniej z niewielką wypukłością w jej górnej części, nazywaną guzowatością piszczeli.

Po obu stronach rzepki znajdują się dodatkowe, włókniste struktury, zwane troczkami rzepki. Troczki rzepki łączą się z kością piszczelową. Wspólnie ze ścięgnem mięśnia czworogłowego uda oraz więzadłem rzepki biorą udział w jej stabilizacji. Dzięki temu w prawidłowo funkcjonującym kolanie rzepka porusza się tylko w ściśle określonej płaszczyźnie i jest zabezpieczona przed nadmiernym przemieszczaniem.

W okolicy rzepki znajdują się liczne struktury zbudowane z tkanek miękkich, które również należą do stawu kolanowego. Do powierzchni stawowych rzepki przyczepiają się błony, tworzące torebkę stawową. Błona maziowa torebki stawowej tworzy liczne uwypuklenia, zwane kaletkami maziowymi. W okolicy rzepki znajdują się kaletki nad-, pod- i przedrzepkowe. Wewnątrz kaletek maziowych odbywa się produkcja mazi stawowej, czyli substancji wypełniającej staw i zmniejszającej tarcie w jego obrębie.

Od strony tylno-dolnej rzepki położone jest tzw. ciało tłuszczowe podrzepkowe, zwane również ciałem tłuszczowym Hoffy. Jest to fragment tkanki tłuszczowej, umożliwiający częściową amortyzację wstrząsów oraz wypełnienie wolnych przestrzeni w stawie kolanowym.

W obrazie mikroskopowym rzepki widoczne są różnorodne rodzaje tkanek. Podstawę stanowi oczywiście tkanka kostna, która w rzepce pojawia się około czwartego roku życia. Proces całkowitego kostnienia rzepki trwa nawet kilka lat (średnio 3-6 rok życia). Wcześniej jej główny składnik stanowi tkanka chrzęstna.

W prawidłowo wykształconej rzepce nie dochodzi do całkowitego zaniku chrząstki – w dojrzałym kolanie powierzchnie stawowe rzepki są pokryte jej grubą warstwą. Tkanka chrzęstna posiada znaczną elastyczność, która pozwala na przenoszenie dużych obciążeń stawowych.

W rzepce znajduje się również niewielki otwór, przez który naczynia krwionośne prowadzą krew do wnętrza kości. W ten sposób rzepka otrzymuje tlen oraz składniki odżywcze, niezbędne do jej prawidłowego funkcjonowania oraz regeneracji.

Warto jednak wiedzieć, że unaczynienie dotyczy tylko części kostnej rzepki. Tkanka chrzęstna jest odżywiana znacznie słabiej - wyłącznie za pośrednictwem płynu stawowego. Z tego powodu pełna naprawa zniszczonej tkanki chrzęstnej w przypadku jej urazów lub zwyrodnienia jest zwykle niemożliwa.

Rzepka - funkcje

Podstawową funkcją rzepki jest ochrona stawu kolanowego przed urazami. Rzepka, jako najbardziej wysunięta do przodu część stawu, w momencie urazu przejmuje znaczną część energii. Dzięki temu chronione są struktury kolana położone bardziej ku tyłowi. Niestety, sama rzepka jest z tego powodu bardziej podatna na uszkodzenia.

Funkcja ochronna rzepki polega również na amortyzacji i rozpraszaniu obciążeń działających na kość udową, w szczególności podczas ruchów obciążających kolana – takich jak bieganie czy skakanie. Rzepka odgrywa również ogromną rolę w biomechanice stawu kolanowego.

Funkcjonowanie rzepki w aparacie ruchu dotyczy przede wszystkim jej połączenia z mięśniem czworogłowym uda. Jest to bardzo duży mięsień, złożony – jak jego nazwa wskazuje – z czterech części. Każda z nich w końcowym odcinku łączy się z rzepką, tworząc ostatecznie wspólną część – więzadło rzepki.

Rzepka przenosi więc całą siłę ogromnego systemu mięśniowego, którego głównym zadaniem jest wyprost stawu kolanowego. Podczas skurczu mięśnia czworogłowego, rzepka unosi się ku górze, zwiększając w ten sposób kąt oddziaływania na kość piszczelową. Efektem tego jest wyprost kolana uzyskiwany mniejszym nakładem sił.

Znajomość anatomii i funkcjonowania rzepki przydaje się również w praktyce lekarskiej. Wiele stosunkowo prostych testów związanych z rzepką może dostarczyć cennych informacji na temat układu ruchu oraz układu nerwowego. Dobrym przykładem jest badanie odruchu kolanowego, w trakcie którego badający uderza młoteczkiem w więzadło rzepki. Prawidłowy odruch polega na delikatnym wyproście kolana. Zarówno wygórowany, jak i osłabiony odruch, może świadczyć o patologii w obrębie układu nerwowego.

Innym przykładem jest test balotowania rzepki, wykonywany w trakcie badania ortopedycznego. Dodatni wynik tego testu świadczy o obecności nadmiernej ilości płynu w stawie kolanowym – najczęściej krwi lub wysięku zapalnego.

Rzepka - choroby

Schorzenia rzepki powstają najczęściej wskutek nadmiernych obciążeń stawu kolanowego. Ich powszechną przyczyną jest niewłaściwe dobrana aktywność fizyczna. Jeżeli struktury w okolicy stawu kolanowego – mięśnie, więzadła i ścięgna nie są przystosowane do dużych obciążeń (skakanie, bieganie, głębokie przysiady), to znaczna część energii jest przenoszona w nieprawidłowy sposób. W ten sposób rośnie ryzyko kontuzji kolana, w tym uszkodzenia rzepki.

Warto również pamiętać, że istotnym czynnikiem ryzyka przeciążenia stawów kolanowych jest nadwaga. Poza etiologią urazową, schorzenia rzepki mogą być spowodowane wadami wrodzonymi, a także zaburzeniami metabolicznymi.

• zwichnięcie rzepki

Zwichnięcie rzepki polega na jej przemieszczeniu poza prawidłową lokalizację w obrębie stawu kolanowego. W przypadku zwichnięcia rzepka ulega całkowitemu przemieszczeniu, a w przypadku podwichnięcia – częściowemu. Zwichnięcie rzepki szczególnie często dotyczy dzieci, a jego najpowszechniejszą przyczyną jest uraz.

Zwichnięta rzepka w niektórych przypadkach samoistnie wraca na swoje miejsce, zazwyczaj jednak zwichnięcie wymaga nastawienia i późniejszego unieruchomienia. Zwichnięcie rzepki może wiązać się z uszkodzeniem jej aparatu stabilizującego, co zwiększa podatność na kolejne zwichnięcia. Mówimy wówczas o tzw. nawykowym zwichnięciu rzepki.

Dodatkowym czynnikiem zwiększającym ryzyko nawrotu zwichnięcia jest wrodzona tendencja, związana z nadmierną ruchomością struktur stawowych. Powtarzające się zwichnięcia rzepki, połączone z uszkodzeniem aparatu więzadłowego, mogą być wskazaniem do leczenia operacyjnego.

• złamanie rzepki

Złamanie rzepki jest najczęściej skutkiem bezpośredniego urazu – zwykle upadku i uderzenia rzepką o twarde podłoże. Złamania rzepki, w przeciwieństwie do jej zwichnięć, dotyczą częściej u osób dorosłych. U dzieci tkanka kostna rzepki nie jest w pełni dojrzała, co warunkuje jej większą elastyczność.

Wybór metody leczenia złamania rzepki zależy od wielkości urazu i obecności powikłań. Proste, nieprzemieszczone złamania wymagają jedynie unieruchomienia w opatrunku gipsowym. Złamania z przemieszczeniem lub towarzyszącym uszkodzeniem struktur stawu kolanowego mogą wymagać leczenia operacyjnego.

• kolano skoczka

Kolano skoczka to powszechny problem wśród pacjentów uprawiających dyscypliny sportu związane z nadmiernym obciążaniem kolan – lekkoatletykę, siatkówkę czy koszykówkę. Głównym objawem tej dolegliwości jest ból i obrzęk w przedniej części kolana.

Przyczyną kolana skoczka jest zapalenie więzadła rzepki, czyli struktury łączącej rzepkę z kością piszczelową. Kolano skoczka zazwyczaj leczy się zachowawczo, za pomocą odpowiednio dobranych metod rehabilitacji i fizykoterapii. W skrajnych przypadkach, na przykład całkowitego przerwania ciągłości więzadła rzepki, może być konieczne leczenie chirurgiczne.

• chondromalacja rzepki

Chondromalację rzepki można obrazowo opisać jako jej rozmiękanie. Proces ten dotyczy przede wszystkim chrząstki rzepki – tkanka kostna jest zajęta tylko w najbardziej zaawansowanych postaciach choroby. Patologia występuje głównie w obrębie połączenia rzepki z kością udową, dlatego tę przypadłość nazywa się również konfliktem rzepkowo-udowym.

Chondromalacja rzepki występuje najczęściej u osób młodych. Istnieje wiele przyczyn tego schorzenia: przebyte urazy i stany zapalne kolana, wrodzone predyspozycje, a także przewlekłe przeciążenia rzepki prowadzące do zmian zwyrodnieniowych.

W leczeniu chondromalacji rzepki stosuje się zarówno terapię farmakologiczną (m.in. leki przeciwzapalne), fizjoterapię, jak i zabiegi chirurgiczne.

Czytaj też:

• Skręcenia, zwichnięcia, złamania - jak pomóc osobie kontuzjowanej
• Urazy kolana: objawy i diagnostyka
• Zapalenie stawu rzepkowo-udowego (kolano kinomana) - przyczyny, objawy i leczenie
• Zwyrodnienie stawów kolanowych (gonartroza). Przyczyny i leczenie zwyrodnienia kolan

Krzysztofa Białożyt