Przysadka mózgowa: działanie, hormony, choroby

Przysadka mózgowa to gruczoł dokrewny, którego właściwa funkcja jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Hormony wydzielane przez ten narząd kontrolują m.in. przebieg procesów wzrostowych, ale i związane one są ze zjawiskami związanymi z rozrodem czy też wpływają na czynność tarczycy i nadnerczy.

Spis treści

1. Przysadka: lokalizacja i budowa
2. Przysadka: hormony przedniego płata przysadki mózgowej
3. Przysadka: hormony tylnego płata przysadki mózgowej
4. Przysadka: mechanizm wydzielania hormonów
5. Przysadka: choroby gruczołu przysadkowego

Przysadka mózgowa (łac. hypophysis, ang. pituitary gland) jest jednym z najważniejszych gruczołów układu hormonalnego. Narząd ten zwykle nie osiąga nawet masy przekraczającej jeden gram, a jednocześnie kontroluje on czynność tak ważnych dla życia organów, jak np. tarczyca czy nadnercza. Właściwa funkcja przysadki jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania organizmu – do chorób doprowadzać może zarówno niedoczynność przysadki, jak i stany, w których dochodzi do wzmożonego uwalniania hormonów przysadkowych - nadczynność przysadki mózgowej.Układ hormonalny to tak naprawdę bardzo złożony system, w którym istnieje wiele zależności pomiędzy narządami wchodzącymi w jego skład. Na wydzielanie różnych substancji wpływ mają rozmaite zjawiska, jednak nadrzędnymi ośrodkami kontrolującymi uwalnianie różnych hormonów są podwzgórze oraz przysadka.

Przysadka: lokalizacja i budowa

Ludzka przysadka wielkością przypomina ziarno grochu lub wiśnię, zwykle masa tego gruczołu wynosi około 0,5 grama. Narząd znajduje się w środkowym dole czaszki, traktowany on jest jako część międzymózgowia i umiejscowiony on jest w zagłębieniu kości klinowych, które określane jest mianem siodła tureckiego. Struktury kostne otaczają przysadkę ze wszystkich stron poza górną – od góry gruczoł osłania wypustka opony twardej, nazywana przeponą siodła tureckiego.Przysadkę dzieli się ogólnie na trzy płaty: przedni, pośredni oraz tylny. Niektórzy autorzy analizujący budowę przysadki pomijają istnienie płata środkowego z tego względu, że u ludzi jest on tak naprawdę szczątkowy. Płat przedni od tylnego odróżniają nie tylko wydzielane przez nie hormony, ale i pochodzenie tych części gruczołu przysadkowego. Przedni płat przysadki rozwija się z nabłonka podniebienia wtórnego i stanowi on około 80% masy całego narządu. Tylny płat gruczołu rozwija się z kolei ze struktur podwzgórza i tak naprawdę należy on do tego właśnie narządu – tylny płat przysadki posiada zresztą bezpośrednie połączenie z podwzgórzem, oba gruczoły dokrewne są ze sobą połączone za pośrednictwem tzw. lejka.

Przysadka: hormony przedniego płata przysadki mózgowej

Przedni płat przysadki określany bywa również jako przysadka gruczołowa. Ta część przysadki pełni niezwykle ważną funkcję, wydziela ona bowiem tzw. hormony tropowe, które kontrolują czynność innych gruczołów endokrynnych: tarczycy, nadnerczy czy też (odpowiednio dla danej płci) jajników i jąder.

W przysadce gruczołowej wyróżnić można 5 różnych typów komórek – każdy rodzaj komórek tego gruczołu produkuje inny hormon. W takim podziale wyróżnia się komórki:

• somatotropowe: stanowią najliczniejszą populację komórek przedniego płata przysadki (do 40% wszystkich komórek tej części gruczołu), wydzielają one hormon wzrostu (GH)
• kortykotropowe: ich udział w całej masie przysadki gruczołowej sięga około 20%, produkują one kortykotropinę (ACTH), wpływającą na czynność nadnerczy

W przypadku pozostałych populacji komórek przedniego płata przysadki, każda z nich stanowi około do 5% całej masy tej części gruczołu i są nimi komórki:

• tyreotropowe: produkują one tyreotropinę (TSH), która kontroluje czynność tarczycy,
• gonadotropowe: wydzielają one lutropinę (LH) oraz folikulotropinę (FSH) wpływające na czynność gonad (jajników i jąder),
• laktotropowe: produkują one prolaktynę, czyli hormon odpowiedzialny m.in. za stymulację produkcji kobiecego pokarmu.

W szczątkowym płacie pośrednim (a także w przednim płacie przysadki) produkowany jest jeszcze jeden, dotychczas niewymieniony hormon, którym jest melanotropina (MSH), wpływająca na czynność komórek barwnikowych w skórze.

Przysadka: hormony tylnego płata przysadki mózgowej

Tylny płat przysadki mózgowej określany bywa mianem przysadki nerwowej. Przez niektórych badaczy ta część przysadki uznawana jest za część podwzgórza nie tylko ze względu na jej pochodzenie i połączenie z tym narządem, ale również przez to, że tak naprawdę ta część przysadki nie produkuje samodzielnie hormonów. Z tylnego płata przysadki uwalniane są oksytocyna (wpływająca na wydzielanie kobiecego mleka) oraz wazopresyna (hormon antydiuretyczny, ADH, biorący udział w kontrolowaniu gospodarki wodnej organizmu). Substancje te są jednak jedynie magazynowane, a następnie uwalnianie z przysadki nerwowej. Produkcja wazopresyny i oksytocyny odbywa się bowiem w podwzgórzu, z którego substancje te są transportowane właśnie do tylnego płata przysadki.

Przysadka: mechanizm wydzielania hormonów

Przysadka odgrywa niezwykle ważną rolę w kontrolowaniu czynności innych gruczołów dokrewnych, nadrzędną nad nią funkcję pełni jednak podwzgórze. To właśnie podwzgórze wydziela hormony zwane liberynami - substancje te pobudzają przysadkę do uwalniania jej hormonów. Podwzgórze produkuje również hormony o działaniu odwrotnym - statyny - które doprowadzają do zmniejszenia uwalniania hormonów z przysadki.

Na wydzielanie hormonów przysadkowych wpływa nie tylko podwzgórze, ale i kontrolowane przez przysadkę gruczoły dokrewne. Odbywa się to na zasadzie tzw. pętli ujemnych sprzężeń zwrotnych. Przykładowo, niski poziom glukozy we krwi jest sygnałem do tego, aby zwiększone zostało uwalnianie hormonów nadnerczy. W takiej sytuacji podwzgórze uwalnia kortykoliberynę, co z kolei pobudza przysadkę do wydzielania kortykotropiny. Ostatni z wymienionych hormonów stymuluje nadnercza do produkcji m.in. glikokortykosteroidów (GKS). Zwiększone stężenie GKS we krwi doprowadza nie tylko do wyrównania gospodarki metabolicznej, ale i wpływa na czynność podwzgórza i przysadki - w warunkach fizjologicznych dochodzi bowiem do tego, że te dwa narządy tropowe zaprzestają uwalniać pobudzające nadnercza substancje. Dzięki istnieniu takich mechanizmów organizm ma zdolność zachowania homeostazy i odpowiednio dostosowywać uwalnianie hormonów w stosunku do aktualnego zapotrzebowania.

Przysadka: choroby gruczołu przysadkowego

Biorąc pod uwagę to, za jak wiele procesów odpowiedzialna jest przysadka, nie budzi zapewne zdziwienia fakt, że zaburzenia jej czynności mogą prowadzić do wielu różnych stanów chorobowych. Patologie mogą rozwijać się zarówno w sytuacji, kiedy przysadka produkuje zbyt mało swoich hormonów, jak i wtedy, kiedy hormony przysadkowe uwalniane są w nadmiarze.

Jednymi z częstszych problemów chorobowych, które dotyczą przysadki, są zmiany nowotworowe. Guzy przysadki nie są rzadkie - szacuje się, że mogą one stanowić nawet 15% wszystkich nowotworów mózgu. Zazwyczaj są to zmiany łagodne, mogą one zarówno produkować jakiś hormon, jak i być pozbawione aktywności hormonalnej. W przypadku guzów hormonalnie czynnych najczęstszym z nich jest prolactinoma, czyli gruczolak produkujący prolaktynę. Wyróżnia się również inne gruczolaki przysadki, np. takie, które produkują w nadmiarze hormon wzrostu czy też te, które wydzielają nadmierne ilości kortykotropiny.

Wydawać by się mogło, że gruczolaki nieposiadające aktywności hormonalnej są mniej groźne od tych zmian, które hormony produkują. W rzeczywistości okazuje się jednak, że niekoniecznie tak jest - guzy nieprodukujące hormonów mogą np. rozrastać się i zaburzać czynność prawidłowych komórek przysadki, przez co dochodzić może do niedoborów różnych hormonów tropowych i ostatecznie do niedoczynności przysadki. Zmiany nowotworowe rozwijające się w okolicy skrzyżowania wzrokowego mogą z kolei uciskać na elementy drogi wzrokowej, przez co pacjenci mogą doświadczać zaburzeń widzenia.

Zaburzenia czynności przysadki prowadzić mogą do naprawdę wielu stanów chorobowych – tak wielu, że ciężko byłoby poszczególne z nich nawet pokrótce opisać w niniejszym opracowaniu. Pozostaje więc jedynie wymienić najczęściej spotykane schorzenia, które są związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem gruczołu przysadkowego, którymi są:

• wielohormonalna niedoczynność przysadki
• gigantyzm
• akromegalia
• karłowatość przysadkowa
• wtórna niedoczynność tarczycy lub wtórna nadczynność tarczycy
• choroba Cushinga
• moczówka prosta ośrodkowa
• zespół pustego siodła
• zespół Sheehana
• zapalenie przysadki
• zespół nieprawidłowego wydzielania wazopresyny (SIADH)