Potylica - budowa, funkcje, choroby

Potylica to tylno-dolna część głowy człowieka. Anatomicznie potylica składa się z kości potylicznej oraz chronionych przez nią struktur ośrodkowego układu nerwowego. W okolicy potylicznej znajdują się jedne z najistotniejszych części mózgowia, dlatego patologie w obrębie potylicy zawsze wymagają uważnej diagnostyki. Potylica jest również stosunkowo częstą lokalizacją bólów głowy. Sprawdź, które struktury mózgu są położone w okolicy potylicznej, jak dokładnie zbudowana jest potylica oraz jakie schorzenia najczęściej dotyczą okolicy potylicznej głowy.

Potylica to potoczna nazwa części czaszki położonej od strony tylno-dolnej. W anatomii używa się sformułowań „kość potyliczna” lub „okolica potyliczna głowy” – w zależności od tego, czy opisujemy jedynie struktury kostne czaszki, czy również jej wnętrze. Kość potyliczna to pojedyncza, płaska kość, położona w tylnej części mózgoczaszki.

Spis treści

1. Potylica – budowa
2. Potylica – funkcje
3. Potylica – choroby

Potylica – budowa

Kość potyliczna obustronnie łączy się z parzystymi kośćmi skroniowymi i ciemieniowymi za pomocą szwów, czyli trwałych i nieruchomych połączeń kostnych. U niemowląt połączenie kości potylicznej z kośćmi ciemieniowymi jest miękkie i niedojrzałe - nosi ono nazwę ciemiączka tylnego. Tylne ciemiączko jest wyczuwalne do około czwartego miesiąca życia dziecka.

Oprócz połączeń z innymi kośćmi czaszki, kość potyliczna posiada również połączenie z kręgosłupem. Nosi ono nazwę stawu szczytowo-potylicznego. Jest to staw parzysty, łączący kość potyliczną z pierwszym kręgiem szyjnym (krąg ten nazywany jest szczytowym, stąd nazwa stawu). Połączenie kości potylicznej z kręgosłupem jest ruchome, a budowa stawu szczytowo-potylicznego umożliwia nam pochylanie głowy do przodu i do tyłu – a zatem wykonywanie ruchów potakiwania.

Zewnętrzna strona kości potylicznej pokryta jest kilkoma warstwami tkanek. Jedną z nich stanowi rozległy mięsień potyliczno-czołowy, pokrywający powierzchnię czaszki. Okolica potyliczna posiada również „własną” tętnicę potyliczną, a także nerwy potyliczne. Są one odpowiedzialne za czucie w okolicy potylicznej oraz ruchomość mięśni karku. Najbardziej zewnętrzną powłokę okolicy potylicznej stanowi owłosiona skóra głowy.

Charakterystyczną cechą kości potylicznej jest obecność dużego, okrągłego otworu, nazywanego otworem wielkim (łac. foramen magnum). Anatomicznie, w kości potylicznej wyróżnia się cztery części, położone dookoła otworu wielkiego. Z samego tyłu znajduje się największa część, nazywana łuską kości potylicznej. Od strony wewnętrznej przylegają do niej płaty potyliczne mózgowia oraz półkule móżdżku. Po obu stronach otworu wielkiego znajdują się części boczne kości potylicznej, natomiast od strony przedniej – część podstawna.

Otwór wielki to miejsce połączenia wnętrza czaszki z kanałem kręgowym. Na wysokości otworu wielkiego znajduje się rdzeń przedłużony, czyli struktura łącząca rdzeń kręgowy z wyżej położonymi częściami mózgu. Rdzeń przedłużony to jedna z najważniejszych części całego ośrodkowego układu nerwowego.

Znajdują się w nim tak zwane ośrodki życiowo ważne, czyli miejsca odpowiedzialne za koordynację czynności życiowych: oddechu, krążenia krwi czy pracy serca. Przez otwór wielki przechodzą również naczynia, zapewniające prawidłowe ukrwienie mózgu.

Omawiając anatomię okolicy potylicznej, warto poznać pojęcie tzw. tylnego dołu czaszki. Gdyby spojrzeć od wewnątrz na podstawę ludzkiej czaszki, można łatwo zauważyć 3 zagłębienia. Noszą one nazwy dołu przedniego, środkowego i tylnego czaszki.

Kość potyliczna stanowi główne ograniczenie dołu położonego najniżej najbardziej z tyłu – tylnego dołu czaszki. W dole tylnym czaszki są położone istotne struktury mózgowia: móżdżek oraz niektóre części pnia mózgu. Ich funkcje zostały przedstawione w kolejnym punkcie.

Potylica – funkcje

Podstawową strukturą okolicy potylicznej jest kość potyliczna, stanowiąca osłonę dla pobliskich struktur ośrodkowego układu nerwowego – móżdżku, płatów potylicznych mózgu oraz mostu i rdzenia przedłużonego, należących do pnia mózgu. Kości potylicznej możemy więc przypisać przede wszystkim funkcję ochronną. Struktury mózgu w okolicy potylicznej pełnią natomiast następujące role:

• Móżdżek: stanowi centrum koordynacji ruchów całego ciała, odpowiada za utrzymanie równowagi, wykonywanie ruchów precyzyjnych, a także płynną mowę.
• Płaty potyliczne mózgu: są lokalizacją tak zwanej kory wzrokowej, czyli części mózgu odpowiedzialnej za analizę bodźców wzrokowych. Dzięki niej jesteśmy w stanie rozpoznać kształty i kolory widzianych obiektów.
• Most: należy do pnia mózgu, przekazuje impulsy nerwowe pomiędzy mózgowiem a rdzeniem kręgowym. W moście rozpoczynają się również niektóre nerwy czaszkowe: nerw odwodzący (odpowiedzialny za odwodzenie gałek ocznych), nerw twarzowy (odpowiedzialny za czucie w okolicy twarzy oraz smak), a także nerw przedsionkowo-ślimakowy (odpowiedzialny za słuch oraz narząd równowagi).
• Rdzeń przedłużony: to kolejna struktura pnia mózgu położona w okolicy potylicznej. W rdzeniu przedłużonym znajdują się ośrodki odruchów, których świadomie nie kontrolujemy – ośrodek wymiotny, kaszlu, kichania, ziewania czy połykania. Jednak najważniejsza część rdzenia przedłużonego to tzw. ośrodki życiowo ważne, odpowiedzialne za utrzymanie podstawowych funkcji życiowych: oddechu, pracy serca, czy prawidłowego napięcia naczyń krwionośnych.

Potylica – choroby

Wiemy już, jak istotną rolę pełnią narządy okolicy potylicznej. Nietrudno się więc domyślić, że schorzenia, a przede wszystkim urazy potylicy, mogą mieć bardzo poważne konsekwencje. Z drugiej strony dolegliwości bólowe okolicy potylicznej zdarzają się stosunkowo często, a wiele z nich ma charakter zupełnie łagodny. Warto zatem przedstawić, w których schorzeniach potylicy powinniśmy szukać pomocy medycznej, a także kiedy nie powinniśmy się zbytnio niepokoić.

Urazy potylicy

Do urazów okolicy potylicznej dochodzi najczęściej wskutek upadku i uderzenia tyłem głowy o twarde podłoże. Urazy potylicy możemy podzielić na otwarte i zamknięte, w zależności od tego, czy doszło do przerwania ciągłości skóry.

Skutki urazów potylicy mogą być bardzo różnorodne – od zupełnie niegroźnych zasinień skóry, poprzez wstrząśnienie mózgu, aż do ciężkich urazów czaszkowo-mózgowych. Warto również wiedzieć, że nawet jeśli nie widzimy uszkodzeń gołym okiem, delikatne tkanki wewnątrz czaszki mogły zostać naruszone.

Kiedy bezwzględnie powinniśmy się zgłosić do lekarza? Jeśli po urazie potylicy obserwujemy zaburzenia świadomości, wystąpi napad drgawek lub silny ból głowy, nie należy zwlekać z poszukiwaniem pomocy medycznej. Zwykle w takiej sytuacji wykonane zostaną badania obrazowe głowy (najczęściej tomografia komputerowa), które pozwolą wykluczyć poważne następstwa urazów (krwiaki, stłuczenie mózgu).

Bardzo groźnym powikłaniem urazów czaszkowo-mózgowych jest wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki i towarzyszący mu obrzęk mózgu. Objawy takiego stanu to splątanie, nudności i wymioty, asymetria źrenic i zmiana rytmu oddychania. Pourazowy obrzęk mózgu powoduje, że mózg znacząco zwiększa swoją objętość. Ponieważ przestrzeń wewnątrz czaszki jest ograniczona, mózg może przemieszczać się tam, gdzie „znajduje” wolne miejsce.

W takiej sytuacji może dojść do przesunięcia struktur mózgu do otworu wielkiego kości potylicznej. Stan ten nazywamy wgłobieniem. Wgłobienie wymaga natychmiastowej pomocy medycznej – w jego przebiegu dochodzi do ucisku na okolice rdzenia przedłużonego, w której, jak już wiemy, znajdują się ośrodki odpowiedzialne za podtrzymywanie funkcji życiowych. Wgłobienie do otworu wielkiego kości potylicznej uważane jest za bezpośredni stan zagrożenia życia.

Bóle potylicy

Bóle głowy w okolicy potylicznej mogą mieć różnorodne przyczyny. Podstawowy podział bólów głowy obejmuje bóle pierwotne (jak np. migrena) oraz wtórne (czyli będące objawem innych chorób). Same objawy kliniczne i charakter bólu zwykle nie pozwalają na ustalenie przyczyny dolegliwości. Konieczne jest natomiast pełne badanie lekarskie oraz badania obrazowe głowy.

Należy również zebrać dokładny wywiad dotyczący okoliczności powstawania bólu oraz towarzyszących mu objawów (nudności, wymioty, światłowstręt, zawroty głowy). Przykładowe przyczyny bólów głowy w okolicy potylicznej to: patologie odcinka szyjnego kręgosłupa, bóle o charakterze napięciowym związane z nadmiernym napięciem mięśnia naczasznego, czy bóle głowy spowodowane nadciśnieniem tętniczym.

W przypadku bólów potylicy należy również wykluczyć nieprawidłowości wewnątrzczaszkowe, takie jak obecność guza lub przewlekłego krwiaka. Ustalenie przyczyny dolegliwości bólowych jest konieczne do dobrania najskuteczniejszej terapii.

Rozmiękanie potylicy

Rozmiękanie potylicy nie jest w zasadzie chorobą, lecz objawem, spotykanym u najmłodszych pacjentów. Jedną z częstych przyczyn rozmiękania potylicy u niemowląt jest krzywica spowodowana niedoborem witaminy D. Aby poznać dokładną przyczynę rozmiękania potylicy, konieczne są również badania innych parametrów związanych z metabolizmem kości: poziomu wapnia, fosforanów oraz parathormonu.

Dopiero wtedy możliwe jest określenie stanu gospodarki kostnej dziecka oraz wdrożenie właściwego leczenia. W wielu przypadkach konieczna jest suplementacja witaminy D. Warto jednak nadmienić, że rozmiękanie potylicy może być izolowanym objawem u dzieci, u których wszystkie parametry laboratoryjne są w normie. Wówczas uznaje się je za wariant fizjologii i nie włącza się żadnego leczenia.

Czytaj też: 

• Urazy głowy. Kiedy uderzenie w głowę może być groźne?
• Trepanacja czaszki: metoda nie tylko na krwiaka wewnątrzczaszkowego
• Stłuczenie mózgu - objawy i leczenie. Jakie powikłania może dawać stłuczenie mózgu?

Krzysztofa Białożyt