Łopatka człowieka – budowa, funkcje, ruchy i ból łopatki

Łopatka to płaska kość zlokalizowana w górnej części pleców, na ścianie grzbietowej klatki piersiowej, między kręgosłupem a stawem ramiennym, od którego zaczyna się kończyna górna. Łopatka współtworzy ten staw. A ruchomość całego kompleksu barkowego w dużej mierze zależy właśnie od mobilności łopatki. Ból w okolicach łopatki może zwiastować problemy z sercem, kręgosłupem lub uszkodzenie samej łopatki i okalających ją mięśni.

Łopatka wykonuje rozmaite ruchy, zwiększając m.in. gibkość tułowia, ale przede wszystkim wydatnie zwiększając zakres ruchu kończyny górnej w stawie ramiennym. Poza połączeniami stawowymi z kompleksem barkowym (stawy ramienno-łopatkowy i barkowo-obojczykowy) łopatka łączy się też za pośrednictwem mięśni z żebrami, kręgosłupem, czaszką, obojczykiem, kością ramienną oraz kością gnykową. Różnorodność ruchów łopatki to efekt współdziałania następujących mięśni:

• dźwigacz łopatki,
• czworoboczny,
• piersiowy mniejszy,
• równoległoboczny,
• zębaty przedni.

Spis treści

1. Łopatka – budowa
2. Łopatka – funkcje
3. Łopatka – ruchy
4. Ruchy łopatki na podstawie wzorców PNF
5. Łopatka – patologie
6. Łopatka – ból
7. Łopatka – złamania
8. Ćwiczenia na łopatki

Łopatka – budowa

Łopatka to płaska, cienka, trójkątna kość ulokowana na grzbietowej ścianie klatki piersiowej, w związku z czym stanowi tylną część obręczy barkowej. W budowie anatomicznej łopatki wyróżnia się dwie powierzchnie (żebrową i grzbietową) oraz – jak przystało na trójkąt – trzy kąty (górny, dolny i boczny) oraz trzy brzegi (przyśrodkowy, górny i boczny). Łopatka jest swobodnie zawieszona między mięśniami i tylko bocznie połączona stawowo z obojczykiem oraz z kością ramienną.

Powierzchnia żebrowa łopatki jest wklęsła i tworzy tzw. dół podłopatkowy. Powierzchnia grzbietowa jest natomiast wypukła i rozdzielona grzebieniem, który tworzy w ten sposób dwa wgłębienia:

• dół nadgrzebieniowy (przeznaczony dla mięśnia nadgrzebieniowego);
• dół podgrzebieniowy (mieści mięsień podgrzebieniowy).

Grzebień łopatki kieruje się ku kątowi bocznemu, stopniowo pnąc się w górę i rozszerzając się, by w końcu przekształcić się w silną, wysoką płytkę kostną, która wykracza poza trójkąty obrys łopatki i tworzy wyrostek barkowy. Na jego brzegu przyśrodkowym znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia z obojczykiem.

Wyrostek kruczy rozpoczyna się na brzegu górnym łopatki. Kieruje się do przodu i ku górze, by w pewnym momencie zakręcić jak haczyk w bok i zakończyć się tępym wierzchołkiem. Wyrostek kruczy stanowi miejsce przyczepu trzech więzadeł (kruczo-obojczykowe, kruczo-ramienne, kruczo-barkowe) oraz trzech mięśni (piersiowego mniejszego, kruczo-ramiennego i głowy krótkiej dwugłowego ramienia).

Łopatki są dobrze widoczne przez skórę pleców i wyczuwalne palpacyjnie (zwłaszcza brzegi przyśrodkowy i boczny oraz kąt dolny łopatki). Podczas unoszenia ramienia powyżej poziomu, kąt dolny łopatki jest jeszcze lepiej widoczny niż w pozycji neutralnej. Wyraźnie wyczuwalny i widoczny jest również brzeg grzebienia łopatki oraz wyrostek barkowy.

Łopatka w zdecydowanej większości jest zbudowana z istoty zbitej. Istota gąbczasta znajduje się wyłącznie w najgrubszych fragmentach kości, w:

• kącie bocznym,
• wyrostku kruczym,
• wyrostku barkowym,
• na poziomie grzebienia,
• wzdłuż brzegu bocznego.

Łopatka – funkcje

Pierwotnie, u przodków człowieka, łopatki pełniły głównie funkcję podporową. Jednak ewolucja sprawiła, że zyskały nowe funkcje – manipulatywne oraz posturalne. Przyczyniła się do tego zmiana pozycji ciała na pionową i otwarcie górnych łańcuchów biokinematycznych. W efekcie łopatka, dzięki możliwości wykonywania wielopłaszczyznowych ruchów, potrafi zmieniać położenie panewki stawu ramiennego, powiększając tym samym zakres ruchu ramienia. Mechanizm ten nazywa się rytmem ramienno-łopatkowym.

Łopatka – ruchy

Zakres zgięcia ramienia to 180 stopni, z czego pierwsze 90 stopni to ruch samej kości ramiennej, a kolejne 90 stopni to zasługa łopatki, która w tak dużym stopniu pogłębia ten ruch. W odwiedzeniu sama kość ramienna osiąga jedynie 70 stopni, po czym ruch do pełnego wznosu, który wynosi 180 stopni, odbywa się dzięki aktywizacji łopatki.

Łopatka wykonuje wiele ruchów, nie tylko w stawie ramiennym, na które odpowiadają konkretne mięśnie. W anatomii opisuje się te ruchy łopatki jako:

• unoszenie – mięsień dźwigacz łopatki;
• obniżanie – mięsień czworoboczny część dolna;
• rotacje zewnętrzna – mięsień zębaty przedni;
• rotacja wewnętrzna – mięsień piersiowy mniejszy;
• protrakcja – mięsień piersiowy mniejszy;
• retrakcja – mięsień czworoboczny część środkowa;
• rotacja dolna – mięsień równoległoboczny;
• rotacja górna – mięsień czworoboczny część górna;
• pochylenie przednie – mięsień piersiowy mniejszy;
• pochylenie tylne – mięsień zębaty przedni.

Każdy z tych ruchów jest opisany umownie, od pozycji neutralnej łopatki, która może być osobniczo zmienna. Ułożenie to przyjęło się uznawać za neutralne, gdy grzebień łopatki skierowany jest w kierunku trzeciego lub czwartego kręgu piersiowego (Th3 lub Th4), a kąt dolny jest na poziomie siódmego kręgu piersiowego (Th7). Kąt dolny powinien być przy tym ustawiony bocznie w stosunku do kąta górnego, a wyrostek barkowy powinien być wyżej niż kąt górny.

Utrzymywanie neutralnej pozycji, stabilność, a także ruch łopatki to zasługa z jednej strony mięśni stabilizujących łopatkę takich jak mięsień czworoboczny oraz mięsień zębaty przedni, a z drugiej strony mobilizatorów łopatki, czyli mięśnia dźwigacza łopatki, mięśnia równoległobocznego oraz mięśnia piersiowego mniejszego.

Ruchy łopatki na podstawie wzorców PNF

Ruchomość łopatki jest na tyle skomplikowana, że anatomowie i biomechanicy nie zadowalają się jednym typem opisów. Miłośnicy PNF oraz terapeuci, którzy pracują tą metodą, wywodzą ruchy łopatki z łańcuchów lokomocyjnych. Neurofizjologiczne wzorce ruchu przebiegają, zgodnie z założeniami PNF, w diagonalnych (przekątnych płaszczyznach ciała). Zgodnie z tą metodologią wyróżnia się:

• elewację przednią oraz tylną,
• depresję przednią oraz tylną.

Wzorce te, choć inaczej nazwane i opisane, stanowią kombinację ruchów anatomicznych.

Łopatka – patologie

Patologiczne ustawienie łopatki wynika zazwyczaj z nierównomiernego napięcia licznych mięśni, które ją otaczają. Zbyt silne lub zbyt słabe mogą być zarówno stabilizatory, jak i mobilizatory łopatki. Przekłada się to zazwyczaj na zaburzenia posturalne lub problemy ze stawem ramiennym. Głównym objawem jest jednak ból okolicy barku oraz samej łopatki. Wśród jego najczęstszych przyczyn wymienia się:

• wyhamowanie mięśnia zębatego przedniego (zwłaszcza u osób trenujących pływanie i sporty rzutowe), który powoduje dolegliwości bólowe stawu ramiennego;
• ustawienie łopatki w protrakcji i rotacji dolnej, co przyczynia się do powstania zespołu ciasnoty podbarkowej.

Łopatka – ból

Ból łopatki i jej okolic to popularna dolegliwość, zarówno u osób aktywnych fizycznie, jak i u tych, które prowadzą siedzący tryb życia. Przyczyną nieprzyjemnych odczuć w tej okolicy mogą być m.in.:

• przeciążenia,
• symptom zespołu strzelającej łopatki (zespół trzaskającej łopatki),
• rwa barkowa,
• zawał serca,
• problemy z kręgosłupem piersiowym,
• zbyt wysokie napięcie mięśni stabilizujących łopatkę,
• uszkodzenie mięśni okalających łopatkę,
• uraz mechaniczny,
• nerwoból.

Jeżeli ból w okolicach łopatki lub ograniczenie ruchu nie ustępują przez dłuższy czas, wskazana jest konsultacja ze specjalistą (ortopedą, traumatologiem, neurologiem, kardiologiem). W przypadku podejrzenia zawału mięśnia sercowego należy niezwłocznie wezwać karetkę pogotowia.

Łopatka – złamania

Osobną przyczyną bólu łopatki może być jej złamanie. Dochodzi od niego rzadko, lecz gdy taka sytuacja już ma miejsce, to złamaniu mogą ulec:

• trzon łopatki,
• panewka,
• szyjka,
• wyrostek barkowy,
• wyrostek kruczy.

Występują złamania samoistne, jak również towarzyszące złamaniu obojczyka, żeber, a nawet kręgosłupa. Łopatka może ulec złamaniu również w efekcie zwichnięcia stawu ramiennego lub porażenia nerwu pachowego albo nadłopatkowego.

W przypadku złamania trzonu łopatki stosuje się zwykle leczenie zachowawcze, które polega na unieruchomieniu całego stawu w chuście trójkątnej lub w opatrunku Desaulta. Jeżeli doszło jednak do złamania szyjki łopatki (zwłaszcza z przemieszczeniem), złamania stawowego z przemieszczeniem lub złamania jednego z wyrostków, najczęściej zaleca się leczenie operacyjne.

Ćwiczenia na łopatki

Ćwiczenia na łopatki polegają zwykle na wzmocnieniu mięśni pleców, brzucha oraz mięśni obręczy barkowej. Przy budowaniu siły mięśniowej należy również pamiętać o rozciąganiu mięśni, dbaniu o odpowiednią mobilność stawów oraz o pracę nad prawidłową sylwetką i postawą całego ciała. Więcej na temat ćwiczeń na łopatki znajdziesz w poniższych artykułach:

Bibliografia

• Adler S., Beckers D., Buck M., „PNF w praktyce”, Wydawnictwo DB Publishing, Warszawa 2014.
• Bochenek A., Reicher M., „Anatomia człowieka”, tom I, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012.
• Janicki K., „Domowy Poradnik Medyczny”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003.
• Urbanowicz Z., „Mała encyklopedia anatomii człowieka”, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2003.

Bartosz Wróblewski