Kość krzyżowa – budowa, funkcja i ból

Kość krzyżowa (os sacrum) powstaje w wyniku zrośnięcia się pięciu kręgów krzyżowych, do którego dochodzi u ludzi dorosłych, zazwyczaj w wieku 20-25 lat. Kształtem przypomina trójkąt skierowany wierzchołkiem do dołu. Porównuje się ją też do klina, ponieważ jest jakby wklinowana między kości miedniczne, z którymi tworzy silny pierścień kostny zwany miednicą. Popularny tzw. ból w krzyżu często dotyczy właśnie tej kości lub jej okolic.

Kość krzyżowa jest częścią obręczy miednicznej, czyli fragmentu szkieletu odpowiedzialnego za połączenie kończyny dolnej ze szkieletem osiowym. U dzieci występuje w tym odcinku kręgosłupa minimalna ruchomość, która zanika wraz z upływem lat, gdy kręgi krzyżowe zrastają się w kość krzyżową.

Spis treści

1. Kość krzyżowa – budowa
2. Kość krzyżowa – różnice płciowe
3. Kość krzyżowa – funkcje
4. Kość krzyżowa – anomalie, dysfunkcje i ból

Kość krzyżowa – budowa

Podstawę kości krzyżowej (basis ossis sacri) stanowi jej górna, najszersza część, natomiast dolna nazywana jest wierzchołkiem (apex ossis sacri). Na trójkątny kształt kości krzyżowej ma wpływ szybkie zmniejszanie się rozmiarów kręgów krzyżowych ku dołowi. Wierzchołek ma owalną, skierowaną ku dołowi powierzchnię, która umożliwia połączenie z kością guziczną, a podstawa ma wszystkie typowe cechy kręgu (składają się na nią: górna powierzchnia trzonu pierwszego kręgu krzyżowego, dwie symetryczne listewki kostne tworzące z tyłu łuk kręgu, na ich połączeniu guzek odpowiadający wyrostkowi kolczystemu innych kręgów, a u nasady łuków – symetryczne wyrostki stawowe górne, które stykają się z piątym kręgiem lędźwiowym), co umożliwia połączenie z odcinkiem lędźwiowym kręgosłupa.

W związku z tym, że odcinek lędźwiowy jest wypukły do przodu (lordoza lędźwiowa), a odcinek krzyżowy jest wypukły do tyłu, łączą się one pod kątem zwanym lędźwiowo-krzyżowym (angulus lumbosacralis), którego wierzchołek jest skierowany do przodu, a rozwartość wynosi od 120 do 170 stopni. Wierzchołek tego kąta stanowi wzgórek ostatniego krążka międzykręgowego, który znajduje się między piątym kręgiem lędźwiowym a pierwszym kręgiem krzyżowym. Bocznie do trzonów kręgów krzyżowych znajdują się tzw. skrzydła kości krzyżowej (ala sacralis).

Łuk i trzon pierwszego kręgu krzyżowego tworzą wejście do kanału krzyżowego (canalis sacralis), który od dołu kończy się rozworem krzyżowym (hiatus sacralis). Wyrostki poprzeczne i szczątkowe żebra poszczególnych kręgów krzyżowych łączą się ze sobą, tworząc części boczne kości krzyżowej. W górno-bocznej części wieńczą je powierzchnie stawowe, tzw. powierzchnie uchowate (facies auricularis), które służą do połączenia z kośćmi biodrowymi. Ku tyłowi znajduje się silnie guzowata powierzchnia, tzw. guzowatość krzyżowa (tuberositas sacralis), do której przyczepiają się więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne.

Powierzchnia przednia kości krzyżowej, zwana też miedniczną (facies pelvina), jest zwykle gładka i wklęsła. Wyraźnie widoczne są na niej kresy poprzeczne (linea transversa), czyli linie w miejscach zrośnięcia kręgów krzyżowych. Linie te wieńczą po bokach cztery pary otworów krzyżowych miednicznych (foramen sacrale pelvinum), które stanowią granicę między częścią środkową a częściami bocznymi kości krzyżowej.

Na powierzchni grzbietowej, czyli tylnej (facies dorsalis) kości krzyżowej, która jest zwykle wypukła i pełna nierówności, widać analogiczne otwory krzyżowe grzbietowe (foramen sacrale dorsale). Znajdują się one między grzebieniem krzyżowym bocznym (crista sacralis lateralis), który powstał w wyniku zrośnięcia wyrostków poprzecznych, a grzebieniem krzyżowym pośrodkowym (crista sacralis media), który stanowią zrośnięte wyrostki kolczyste czterech górnych kręgów krzyżowych. Między grzebieniem krzyżowym pośrodkowym (crista sacralis media) a otworami krzyżowymi grzbietowymi (foramen sacrale dorsale) występuje również słabiej uwypuklony grzebień krzyżowy pośredni (crista sacralis intermedia), który tworzą zrośnięte wyrostki stawowe kręgów krzyżowych. Grzebień ten wieńczą od góry wyrostki stawowe górne pierwszego kręgu krzyżowego, a od dołu charakterystyczne rożki krzyżowe (cornua sacralia), które umożliwiają połączenie z kością guziczną.

Kość krzyżowa – różnice płciowe

W zależności od płci kości krzyżowe potrafią się bardzo różnić. Kość krzyżowa mężczyzny jest węższa i dłuższa od kości krzyżowej kobiety. Ma też mocniej spłaszczoną część górną i ostrzej zagina się ku przodowi. Krzywizna żeńskiej kości krzyżowej jest łagodniejsza, bardziej równomiernie rozłożona wzdłuż całej kości krzyżowej.

W kobiecym ciele kość krzyżowa leży bardziej poziomo niż u mężczyzn i ma krótszą powierzchnię uchowatą (długości dwóch kręgów, podczas gdy u mężczyzn ma dwa i pół lub trzy kręgi długości).

Kość krzyżowa – funkcje

Główna funkcja kości krzyżowej polega na tym, że dźwiga masę górnej części ciała i przenosi ją na kończyny dolne za pośrednictwem obręczy kończyny dolnej. Chroni również narządy, naczynia i inne struktury znajdujące się wewnątrz miednicy, a znajdujące się w nich otwory to idealna lokalizacja dla gałęzi przednich nerwów krzyżowych oraz gałązek rdzeniowych tętnicy krzyżowej bocznej.

Do kości krzyżowej przyczepione są liczne więzadła, ścięgna oraz mięśnie, m.in. mięsień gruszkowaty. Ruchomość w obrębie stawu krzyżowo-biodrowego jest niewielka, wynosi zwykle od 1 do 3 stopni. Kość krzyżowa pełni jednak istotną funkcję stabilizacyjną i wspomaga ciało w utrzymywaniu pozycji siedzącej.

Kość krzyżowa – anomalie, dysfunkcje i ból

Kość krzyżowa powstała w wyniku ewolucyjnego zrostu kręgów krzyżowych, który to proces powtarza się u ludzi w okresie dzieciństwa i dorastania. U niektórych dorosłych zdarza się jednak, że pierwszy krąg krzyżowy nie zrasta się z kością krzyżową i zaczyna pełnić funkcje dodatkowego, szóstego kręgu lędźwiowego. Anomalię tę nazywa się lumbalizacją S1. Czasem między takim dodatkowym kręgiem lędźwiowym (S1/L6) a anatomicznie drugim kręgiem krzyżowym (S2) wytwarza się nawet krążek międzykręgowy. Odwrotna przypadłość, w której anatomicznie ostatni, piąty krąg lędźwiowy (L5) zrasta się z kością krzyżową, określa się sakralizacją kręgu L5.

Jedną z najczęstszych dysfunkcji kości krzyżowej jest jej nieprawidłowe ustawienie. Gdy jest zbyt mocno pochylona do przodu (w nutacji), powoduje to pogłębienie lordozy lędźwiowej. Gdy jest nadto wychylona do tyłu (w kornutacji), lordoza lędźwiowa zostaje spłycona. Jeżeli kość krzyżowa jest nieznacznie odchylona w bok, wywołuje asymetrię ułożenia talerzy biodrowych, co często prowadzi do bocznego skrzywienia kręgosłupa. Podobny efekt może dać rotacja kości krzyżowej w prawą lub w lewą stronę, która prowadzi do dysfunkcji stawów międzykręgowych i skoliozy.

Nieprawidłowa, asymetryczna pozycja kości krzyżowej to zwykle efekt działania zbyt napiętych lub nadmiernie rozciągniętych mięśni. Skrócone mięśnie biodrowo-lędźwiowe wywołają nutację, a zbytnie napięcie taśmy tylnej – kontrnutację kości krzyżowej. Za boczne pochylenie kości krzyżowej odpowiada asymetryczne napięcie mięśni pośladkowego małego, gruszkowatych i mięśni powięzi szerokiej.

Ból kości krzyżowej może również występować pod wpływem wielu innych chorób i czynników, niekoniecznie strukturalnych i anatomicznych. Może być symptomem poważnej choroby, jak nowotwór kości, a może być efektem zwykłego przeciążenia spowodowanego siedzącym trybem życia. Częstą przyczyną długotrwałego bólu w tej okolicy jest uraz po upadku na plecy, którego efektem jest stłuczenie lub złamanie kości krzyżowej. Zdarza się, że zachodzi konieczność przeprowadzenia operacji w celu usunięcia odłamków po takim złamaniu. Ból w tej okolicy bywa też efektem dyskopatii, neuralgii (nerwobólu) splotu krzyżowego lub przeciążenia mięśnia gruszkowatego. Źródłem bólu bywają torbiele Tarlova oraz torbiel włosowa kości ogonowej, a także zaparcia, ciąża i nadmierny wysiłek fizyczny, który powoduje przeciążenie mięśni, które mają przyczepy na miednicy.

Bibliografia:

Bochenek A., Reicher M.: „Anatomia człowieka. Tom I. Anatomia ogólna, kości, stawy i więzadła, mięśnie”. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2006

Bartosz Wróblewski