Czaszka – budowa, funkcje i złamania czaszki

Czaszka człowieka to charakterystyczna część układu szkieletowego, która odpowiada za ochronę mózgu, narządów zmysłów oraz innych tkanek znajdujących się w jej obrębie. Dzieli się na części mózgową oraz twarzową. Na wczesnym etapie rozwoju człowieka zawiera miękkie, elastyczne ciemiączka, które kostnieją po dostosowaniu się kształtu i rozmiaru czaszki do mózgowia.

Czaszka człowieka (łac. cranium) to wytrzymała struktura zbudowana z kości, które łączą się ze sobą ściśle (chrząstkozrosty, więzozrosty, szwy) oraz za pomocą stawów skroniowo-żuchwowych. Solidna, a jednocześnie lekka, w pewnym zakresie elastyczna i dość skomplikowana (pełna licznych otworów) konstrukcja czaszki może budzić podziw. Z pewnością byłaby określana wybitnym osiągnięciem inżynierii, gdyby nie fakt, że jest dziełem natury.

Spis treści

1. Budowa czaszki
2. Funkcje czaszki
3. Mechanika czaszki
4. Złamania czaszki

Budowa czaszki

Czaszka dzieli się na dwie czynnościowo i rozwojowo różne części:

• mózgoczaszkę, która otacza mózgowie;
• twarzoczaszkę, która służy do przyjmowania jedzenie i powietrza oraz chroni narządy zmysłów.

Mózgową część czaszki tworzą kości:

• potyliczna;
• klinowa;
• czołowa;
• sitowa;
• ciemieniowe (x2);
• skroniowe (x2).

Twarzową część czaszki tworzą kości:

• nosowe;
• łzowe;
• lemiesz;
• szczęki;
• jarzmowe;
• podniebienne;
• żuchwa;
• gnykowa;
• kosteczki słuchowe (młoteczki, kowadełka, strzemiączka);
• małżowiny nosowe dolne.

Poszczególne kości czaszki łączą się ze sobą ściśle i nieruchomo za pomocą chrząstkozrostów oraz więzozrostów. Jedynie żuchwa jest zawieszona na czaszce za pomocą połączenia stawowego, co umożliwia tej strukturze największy zakres ruchomości. Łącznotkankowe więzozrosty widoczne na czaszce bywają nazywane szwami.

Rozpatrując czaszkę jako całość można również wydzielić w niej ściany:

• górną;
• dolną;
• przednią;
• tylną;
• dwie boczne.

Grubość ścian czaszki jest najmniejsza w miejscach, gdzie przylegają do niej mięśnie. Dotyczy to głównie okolicy skroniowej oraz dolnej części potylicznej. Grubość sklepienia może się znacznie wahać (2-8 mm). To zależność osobnicza, w związku z którą najgrubsze czaszki mogą mieć nawet trzykrotnie grubsze ściany od ścian czaszek najcieńszych.

W starszym wieku zapalenie kości może wywołać znaczne zgrubienie sklepienia, dochodzące nawet do 2 cm, co przekłada się również na wyraźny wzrost masy czaszki – nawet do 500 g, podczas gdy norma waha się w granicach 125-200 g. Z drugiej strony gdy tkanka kostna kości ciemieniowych zanika, mogą się one stać nawet cienkie jak papier i możliwe do ugięcia pod uciskiem, co najłatwiej zaobserwować w przypadkach krzywicy lub osteoporozy.

Funkcje czaszki

Kości czaszki zawdzięczają swój kształt ciśnieniu oraz siłom, z którymi oddziałują na nie mięśnie: żucia, karku oraz wyrazowe. Współtworzą również górny staw głowy oraz oba stawy skroniowo-żuchwowe.

Główne funkcje czaszki mają jednak charakter statyczny. Kości czaszki tworzą bowiem przestrzenie, w których znajdują się narządy wymagające ochrony. Konstrukcja tych kości oraz znajdujące się w nich otwory umożliwiają również przyjmowania pożywienia i powietrza, a także funkcjonowanie narządów zmysłów. Podstawowe funkcje czaszki pełnią:

• jama czaszki, która odpowiada za ochronę mózgowia;
• oczodół, który chroni oko;
• błędnik kostny, który otacza narządy słuchu i równowagi ciała;
• jama nosowa i jej zatoki, które umożliwiają krążenie powietrza oraz chronią zmysł powonienia;
• jama ustna, za pośrednictwem której możliwe jest pobieranie i rozdrabnianie pożywienia.

Mechanika czaszki

Wysoką wytrzymałość czaszka zawdzięcza znacznej zdolności sprężystego odkształcania się. Pod wpływem bocznego ucisku może zmniejszyć swój wymiar poprzeczny nawet o 3-4 mm, by po ustaniu ucisku powrócić do pierwotnych wymiarów. Sprężystość czaszki jest istotnym czynnikiem ochronnym mózgowia.

Dodatkowo konstrukcja czaszki musi odpowiadać wymaganiom mięśni żwaczowych, które działają na nią z największą siłą. Wpływ masy samej głowy oraz innych mięśni poruszających głowę mają mniejsze znaczenie.

Złamania czaszki

Złamania czaszki to wynik obrażeń mechanicznych, najczęściej wywołanych upadkiem bądź uderzeniem w głowę. Przerwanie ciągłości kości czaszki (a zwłaszcza złamanie z przesunięciem) może mieć znacznie poważniejsze konsekwencje dla mózgu niż samo jego uszkodzenie wywołane wstrząsem czy innego rodzaju oddziaływaniem siły mechanicznej. To, jak poważne jest złamanie czaszki, zależy w dużej mierze od rodzaju i lokalizacji tego złamania. Gdy kości czaszki pękną, lecz pozostają na swoim miejscu, mózg często nie zostaje uszkodzony.

W przypadku niektórych złamań czaszki dochodzi do uszkodzenia żył lub tętnic, które krwawią do przestrzeni wokół tkanki mózgowej. Krew może się wtedy gromadzić się między mózgiem a czaszką, doprowadzając do powstania krwiaka śródczaszkowego. Złamania, szczególnie te z tyłu i dołu (podstawy) czaszki, mogą nawet doprowadzić do uszkodzeń opon mózgowych, czyli tkanek pokrywających mózg. Dodatkowe zagrożenie dla mózgu stwarzają infekcje bakteryjne i wirusowe, do których może dojść w wyniku złamania otwartego.

Złamanie u podstawy czaszki mogą zwiastować następujące objawy:

• wyciekający z nosa lub uszu płyn mózgowo-rdzeniowy (klarowny płyn, który przepływa przez powierzchnię mózgu między oponami);
• krew za błoną bębenkową (krew może wypłynąć z ucha, jeśli błona pęknie);
• siniaki za uchem lub wokół oczu (krwiaki okularowe);
• krew w zatokach (zwłaszcza, jeśli są złamane).

Uszkodzenie mózgu w wyniku złamania może skutkować następującymi objawami:

• trwała lub zwiększająca się senność i dezorientacja;
• drgawki;
• wymioty;
• silny ból głowy;
• niedowład kończyny lub kończyn;
• trudności w rozpoznawaniu ludzi lub otoczenia;
• problemy z zachowaniem równowagi;
• problemy z mówieniem lub widzeniem;
• brak koordynacji.

Bibliografia

Bochenek A., Reicher M., „Anatomia człowieka”, tom I, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012.

Bartosz Wróblewski