Spadek. Wszystko o dziedziczeniu

Otrzymanie spadku to nie tylko radość z dodatkowego majątku. Zwykle spadek po rodzicach, dziadkach czy mężu wiąże się z mnóstwem spraw do załatwienia, może też zwiastować problemy zwłaszcza te związane z dziedziczeniem długów. Tym niemniej spadek może dostać każdy, warto więc wiedzieć, na czym polega dziedziczenie, czym jest dziedziczenie ustawowe i co zrobić, by nie odziedziczyć długów.

Spis treści

1. Spadek: dziedziczenie ustawowe
2. Spadek: dziedziczenie na podstawie testamentu
3. Spadek: jak wygląda nabycie spadku?
4. Spadek: dziedziczenie długów
5. Spadek: podział spadku w sądzie lub u notariusza
6. Spadek: podatek od spadku
7. Spadek: kim jest spadkobierca niegodny?

Kwestie spadkowe reguluje Kodeks Cywilny, konkretnie zaś księga IV KC – Spadki. Księga ta zawiera wszystkie informacje dotyczące dziedziczenia po zmarłym: zarówno przepisy ogólne dotyczące elementów i źródeł spadku, jak i bardziej szczegółowe, obejmujące takie kwestie, jak dziedziczenie z ustawy, dziedziczenie przez dziadków, dziedziczenie przez gminę lub Skarb Państwa, przyjęcia lub odrzucenia spadku, czy odpowiedzialności za długi spadkowe, potocznie zwanej dziedziczeniem długów. Określa również, kto ma prawo do spadku z ustawy, a kto może dziedziczyć na podstawie testamentu.

Spadek: dziedziczenie ustawowe

Tak zwane dziedziczenie ustawowe określa, kto ma prawo odziedziczyć spadek wówczas, kiedy zmarły nie pozostawił testamentu. Zgodnie więc z tym, co zapisano w kodeksie cywilnym do dziedziczenia w pierwszej kolejności uprawnieni są:

• Dzieci i współmałżonek. Zgodnie z przepisami dziedziczą oni majątek w równych częściach z tym, że część, która przypadnie mężowi lub żonie nie może być mniejsza, niż ¼ całości spadku. Jeżeli dziecko lub dzieci spadkodawcy nie żyją w chwili otwarcia spadku, jego (ich) część przypada wnukom, jeśli takowe są. Warto wiedzieć, że nie ma znaczenia, czy dziecko urodziło się w wolnym związku, czy w małżeństwie. Prawo do spadku mają również adoptowane dzieci, ale tylko jeśli nie dziedziczą one majątku po swoich biologicznych rodzicach.
• Współmałżonek oraz rodzice. Dziedziczą oni wówczas, jeśli spadkodawca, czyli osoba, która pozostawia po sobie spadek, nie ma dzieci ani wnuków. W takiej sytuacji małżonek dziedziczy ½ spadku, a każde z rodziców po ¼ spadku. Jeśli małżonek nie żyje, cały spadek dziedziczą rodzice.
• Rodzice. Dziedziczą po zmarłym wówczas, gdy nie miał on współmałżonka, dzieci ani wnuków.
• Rodzeństwo. Mogą oni odziedziczyć spadek po zmarłym w takiej sytuacji, gdy nie żyje jedno z rodziców – wtedy „dzielą się” spadkiem z małżonkiem i drugim rodzicem, albo tylko ze współmałżonkiem (jeśli oboje rodzice nie żyją), lub też dziedziczą całość spadku, jeśli zmarły nie miał małżonka ani rodziców. Z kolei jeśli rodzeństwo nie żyje, przypadającą na nie część spadku „przejmują” jego dzieci.
• Dziadkowie. Dziedziczą wówczas, jeśli nie żyje nikt ze spadkobierców, których Kodeks Cywilny wymienia w pierwszej kolejności. A jeśli oni nie żyją, spadek otrzymują ich dzieci lub wnuki, czyli kuzyni spadkodawcy.
• Gmina. Może odziedziczyć spadek wówczas, jeśli spadkodawca nie ma żadnych, nawet dalekich, krewnych.

Do dziedziczenia ustawowego nie są natomiast uprawnione osoby żyjące ze spadkodawcą bez ślubu ani małżonek, który pozostaje z osobą zmarłą w separacji na mocy orzeczenia sądu.

Spadek: dziedziczenie na podstawie testamentu

Inaczej wygląda sytuacja, jeśli osoba zmarła pozostawiła po sobie testament, w którym wyraźnie określa, kto po jej śmierci otrzyma majątek. Dziedziczenie na podstawie testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym.

Spadkodawca ma w nim prawo rozporządzić majątkiem w sposób, w jaki mu się podoba – przekazać majątek kilku osobom lub zostawić go tylko jednej. Zgodnie z prawem istnieją następujące rodzaje testamentu:

• notarialny, spisany w formie aktu notarialnego – jego oryginał zostaje wówczas w kancelarii notarialnej.
• pisemny – napisany własnoręcznie przez spadkodawcę, podpisany i opatrzony datą.
• ustny – tzw. allograficzny. Spadkodawca określa wówczas spadkobierców, wyrażając swoją wolę w obecności dwóch świadków i osoby, która reprezentuje administrację państwową – może to być kierownik urzędu stanu cywilnego, burmistrz, wójt itp. Oświadczenie woli musi być spisane i podpisane przez osoby obecne przy sporządzaniu testamentu ustnego, w tym przez spadkodawcę.
• szczególny – sporządza się go w przypadku ryzyka szybkiej śmierci spadkodawcy – wówczas swoją wolę może on przekazać ustnie w obecności trzech świadków. Taki testament traci ważność po 6. miesiącach od momentu jego ustalenia, jeśli spadkodawca nadal żyje.

Testament można w każdej chwili odwołać lub zmienić, sporządzając nowy dokument lub niszcząc ten już istniejący.

Spadek: jak wygląda nabycie spadku?

Nabycie spadku ma miejsce w chwili śmierci spadkodawcy (tzw. otwarcie spadku). Jednak nie jest to równoznaczne z tym, że ze spadku można już swobodnie korzystać. Wcześniej trzeba potwierdzić swoje prawo do niego.

Bez znaczenia jest fakt, czy spadek został zapisany w formie testamentu, czy dziedziczenie odbywa się na mocy przepisów ustawowych. I w jednym, i w drugim przypadku prawo do spadku trzeba potwierdzić albo w sądzie, albo notarialnie.

• Nabycie spadku w sądzie. Sądowe potwierdzenie nabycia praw do spadku odbywa się w wydziale cywilnym sądu rejonowego w okręgu, w którym mieszkał spadkodawca – jeśli nie można ustalić miejsca jego pobytu, wniosek należy złożyć albo do sądu, w którego rejonie znajduje się majątek. Jeśli zmarły zostawił testament, trzeba o tym napisać we wniosku. Do wniosku trzeba dołączyć dokumenty: skrócony odpis aktu zgonu spadkodawcy, skrócone odpisy aktu urodzenia spadkobiercy (lub spadkobierców, jeśli jest ich co najmniej dwóch), a także skrócony odpis aktu małżeństwa, jeśli wśród uprawnionych do dziedziczenia jest żona lub zamężna córka). Wniosek wraz z dokumentami można osobiście dostarczyć do sądu, wraz z dowodem opłaty w kwocie 50 zł (tzw. wpis stały). Dokumenty można również wysłać pocztą listem poleconym – wówczas jednak trzeba dołączyć również po jednym egzemplarzu odpisu wniosku i załączników dla każdej z osób, które uczestniczą w postępowaniu.
• Notarialne potwierdzenie spadku. U notariusza należy złożyć ten sam komplet dokumentów, co w sądzie, a także testament. Jeśli istnieje kilku spadkobierców, wszyscy muszą być obecni, wszyscy również muszą podpisać się pod notarialnym aktem dziedziczenia (jego koszt to 150 zł). Jeśli w trakcie potwierdzania spadku dojdzie do konfliktu między spadkobiercami, notariusz nie sporządzi aktu dziedziczenia – sprawę rozstrzyga wówczas sąd.

Nabycie spadku trzeba zgłosić w urzędzie skarbowym w ciągu 6 miesięcy od sporządzenia aktu dziedziczenia u notariusza lub uprawomocnienia się postanowienia sądu.

Spadek: dziedziczenie długów

Warto wiedzieć, że wraz ze spadkiem dziedziczy się również zobowiązania finansowe spadkodawcy: kredyty i długi. To od spadkobiercy zależy, czy będzie je spłacał. Spadku z długami wcale nie trzeba bowiem dziedziczyć. A jakie możliwości są do wyboru?

• Spadek można przyjąć z długami. Wówczas trzeba spłacić wszystkie zobowiązania, jakie posiadał spadkodawca, nawet jeśli ich suma przekracza wartość posiadanego majątku. Uwaga – również tego majątku, który do momentu otrzymania spadku był twoją własnością. Innymi słowy: długi przejęte w ten sposób trzeba spłacić w całości, niezależnie od wartości majątku, jaki się odziedziczyło.
• Spadek można przyjąć bez odpowiedzialności za długi (z tzw. dobrodziejstwem inwentarza). Wówczas zobowiązania spadkodawcy będą spłacane wyłącznie z majątku, jaki po sobie zostawił.
• Spadek można odrzucić w całości. Wówczas spadkobierca jest wyłączony z dziedziczenia – prawo do niego przechodzi automatycznie na dzieci. One zaś mogą go przyjąć lub odrzucić – jeśli są małoletnie, oświadczenie o odrzuceniu spadku musi złożyć ich przedstawiciel ustawowy, czyli rodzic, za zgodą sądu opiekuńczego.

Z decyzją nie trzeba się ani spieszyć, ani zbytnio zwlekać – zgodnie z przepisami jest na to 6 miesięcy od dnia otrzymania informacji o tym, że jest się spadkobiercą. Jeśli w tym okresie spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia oznacza to, że automatycznie przyjmuje spadek bez odpowiedzialności za długi.

Spadek: podział spadku w sądzie lub u notariusza

Jeśli istnieje kilku spadkobierców, odziedziczony spadek trzeba podzielić (dokonać tzw. działu spadku) tak, by każdy ze spadkobierców otrzymał należną mu część spadku – można to zrobić u notariusza lub w sądzie.

• Podział spadku w sądzie. Z wnioskiem o podział spadku występuje się do sądu rejonowego właściwego dla miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy. Spadkobiercy wskazują, co wchodzi w skład spadku i przedstawiają sądowi swoją propozycję jego podzielenia. Do wniosku trzeba dołączyć wymagane dokumenty, w tym postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, a także dowód opłaty (w zależności od sytuacji jest to od 300 do 1000 zł).
• Podział spadku u notariusza. Spadkobiercy mogą również podzielić majątek u notariusza – to korzystne zwłaszcza, jeśli w skład spadku wchodzi własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu lub nieruchomość. Przed podpisaniem umowy trzeba dostarczyć postanowienie sądu o nabyciu praw do spadku lub notarialny akt poświadczenia dziedziczenia, a także wszystkie dokumenty poświadczające prawo spadkodawcy do elementów majątku - np. odpis z księgi wieczystej. Opłata za podział spadku u notariusza zależy od wartości majątku i może wynosić nawet kilkanaście tys. zł.

Spadek: podatek od spadku

Warto wiedzieć, że spadkobierca musi zapłacić podatek od spadku – tym wyższy, im dalszy jest stopień pokrewieństwa ze spadkodawcą. Najbliżsi, czyli współmałżonek, dzieci i rodzice, mogą jednak skorzystać ze zwolnienia z podatku od spadku – w tym celu w ciągu 6 miesięcy od daty otrzymania spadku trzeba zgłosić ten fakt do naczelnika urzędu skarbowego właściwego dla miejsca zamieszkania spadkobiercy.

Wysokość podatku, jaki muszą zapłacić dalsi spadkobiercy, zależy zarówno od wartości spadku, jak i stopnia pokrewieństwa. Istnieją trzy grupy podatkowe:

• Grupa I – to zięć, synowa, rodzeństwo oraz teściowie. Do tej grupy zaliczają się również ci najbliżsi spadkodawcy, którzy nie spełniają warunków zwolnienia z podatku od spadku, czyli nie zgłosili go w urzędzie skarbowym w ciągu pół roku od chwili otrzymania.
• Grupa II – siostrzeńcy, bratowe, stryjowie, szwagierki, wujkowie, ciotki
• Grupa III – kuzyni i powinowaci nie zaliczeni do dwóch poprzednich grup, a także osoby obce.

Osoby zaliczające się do którejś z tych trzech grup mają miesiąc na to, by powiadomić urząd skarbowy o otrzymaniu spadku. Obliczając podatek, trzeba uwzględnić kwotę wolną od podatku, inną dla każdej z tych grup. Wynosi ona kolejno:

• dla I grupy - 9637 zł,
• dla II grupy – 7 276 zł,
• dla III grupy – 4902 zł.

Opodatkowaniu podlega wszystko, co spadkobierca dostaje ponad tę kwotę.

Spadek: kim jest spadkobierca niegodny?

Ktoś, kto groził spadkodawcy krzywdą, jeśli nie sporządzi testamentu o określonej treści, może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia. Nie otrzyma wówczas spadku, nawet jeśli przysługuje mu on na mocy ustawy lub testamentu.

Wniosek o uznanie za niegodnego składa do sądu inny spadkobierca i trzeba to zrobić w ciągu roku od dnia, kiedy dowiedział się o przesłankach „niegodności”, ale nie może to nastąpić później, niż w ciągu trzech lat od śmierci spadkodawcy.