Oskrzela - budowa, funkcje i najczęstsze choroby

Oskrzela to element układu oddechowego, należący do dolnych dróg oddechowych. Ze względu na budową są też określane mianem "drzewo oskrzelowe". Ich zadaniem jest umożliwienie przedostania się powietrza do płuc, a także wydalenie substancji podczas wydechu. Jak są zbudowane oskrzela? Poznaj najczęstsze choroby oskrzeli.

Oskrzela (łac. bronchi; l.poj. bronchus) to narząd układu oddechowego, przypominający kształtem rozgałęzione drzewo. Główną funkcją oskrzeli jest umożliwienie przepływu powietrza z oraz do płuc. Prawidłowe funkcjonowanie oskrzeli jest konieczne do zapewnienia wymiany gazowej w płucach. Najczęstsze choroby oskrzeli mają tło infekcyjne, jednak w oskrzelach mogą również rozwijać się schorzenia o charakterze nowotworowym, genetycznym oraz zapalnym. Dowiedz się, jak zbudowane są oskrzela, w jaki sposób działają oskrzela, jakie badania umożliwiają diagnostykę stanu oskrzeli oraz jakie są najczęściej spotykane choroby oskrzeli.  

Spis treści

1. Oskrzela - budowa
2. Oskrzela - funkcje
3. Oskrzela - choroby
4. Badania oskrzeli

Oskrzela - budowa

Oskrzela należą do układu oddechowego, a mówiąc dokładniej - są częścią dolnych dróg oddechowych. Oskrzela rozpoczynają się w miejscu podziału tchawicy na 2 części - oskrzele główne prawe i lewe. Następnie oskrzela ulegają kolejnym podziałom, tworząc w całości rurowaty narząd, który nazywamy drzewem oskrzelowym.

Drzewo oskrzelowe posiada aż 16 tak zwanych generacji podziałów, czyli miejsc kolejnych rozgałęzień. Dwa oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe, biegnące do odpowiednich płatów płuc.

Oskrzela płatowe rozgałęziają się na oskrzela segmentowe, a te na jeszcze cieńsze oskrzela podsegmentowe. Końcowe rozgałęzienia drzewa oskrzelowego przechodzą w najdrobniejsze elementy dróg oddechowych - kolejno:

• oskrzeliki
• a następnie pęcherzyki płucne

Można więc powiedzieć, że oskrzela umożliwiają przesyłanie powietrza z tchawicy do płuc podczas wdechu oraz z płuc do tchawicy podczas wydechu.

• Czy drzewo oskrzelowe jest idealnie symetryczne?

Tak mogłoby się wydawać, jednak jest to mylne wrażenie. Klatka piersiowa człowieka nie jest zbudowana symetrycznie. Po lewej stronie duża część przestrzeni jest zajęta przez mięsień sercowy, co skutkuje obecnością jedynie dwóch płatów w płucu lewym i trzech płatów w prawym. Z tego powodu po lewej stronie mamy dwa oskrzela płatowe, a po prawej - trzy.

Oskrzela główne również różnią się między sobą. Oskrzele główne lewe jest dłuższe, cieńsze i przebiega bardziej poziomo. Z kolei oskrzele główne prawe przypomina przedłużenie tchawicy - biegnie bardziej pionowo, jest krótsze i grubsze. Ta asymetria ma wbrew pozorom duże znaczenie kliniczne - w sytuacji aspiracji (zachłyśnięcia) ciała obcego, w większości przypadków znajdzie się ono w oskrzelu prawym.

Oskrzela - funkcje

Główną funkcją oskrzeli jest oczywiście transport powietrza. Nie oznacza to jednak, że rola oskrzeli w procesie oddychania jest wyłącznie bierna. Funkcjonowanie oskrzeli znajduje dobre odzwierciedlenie w ich budowie mikroskopowej. Oglądając fragment oskrzela pod mikroskopem, możemy odnaleźć różne rodzaje tkanek.

Szkielet oskrzeli jest zbudowany z twardej, ale jednocześnie elastycznej tkanki chrzęstnej.

Chrząstka oskrzeli od wewnątrz jest pokryta dwiema błonami: mięśniową i śluzową.

Warstwa mięśniowa jest odpowiedzialna za obkurczanie ściany oskrzeli. Ta funkcja przydaje się przede wszystkim w odruchu kaszlowym, należącym do odruchów obronnych.

Kontakt ściany oskrzela z obcą substancją powoduje wyzwolenie odruchu, który prowadzi do nagłego obkurczenia mięśniówki oskrzeli. W połączeniu z pobudzeniem mięśni oddechowych powstaje kaszel, umożliwiający szybkie oczyszczenie dróg oddechowych. Niestety mięśniówka oskrzeli może być również źródłem problemów chorobowych - jej nadmierna reaktywność jest przyczyną duszności w astmie oskrzelowej.

Błona śluzowa oskrzeli jest wyposażona w elementy, pozwalające na pełnienie wyspecjalizowanych funkcji. Jednym z nich jest szczególny rodzaj nabłonka - nabłonek rzęskowy, zwany również migawkowym. Komórki tego nabłonka posiadają drobne rzęski, umożliwiające oczyszczanie wdychanego powietrza. Wdychane zanieczyszczenia są wychwytywane na powierzchni rzęsek, które potrafią poruszać się w skoordynowany sposób. Ten ruch powoduje przeniesienie zanieczyszczeń z powrotem w kierunku górnych dróg oddechowych.

Podobną funkcję spełnia śluz produkowany przez gruczoły oskrzelowe. Oprócz nawilżenia dróg oddechowych, obecność śluzu umożliwia zawieszenie w nim obcych substancji i drobnoustrojów. W połączeniu z ruchem rzęsek i odruchem kaszlowym, zanieczyszczona wydzielina może być usunięta na zewnątrz.

Oskrzela - choroby

Choroby oskrzeli, w szczególności na tle infekcyjnym, zdarzają się stosunkowo często. Oskrzeli mogą również dotyczyć schorzenia genetyczne, nowotworowe i zapalne – te ostatnie są częstym skutkiem palenia papierosów.

W diagnostyce chorób oskrzeli stosuje się różne rodzaje badań. Tradycyjna diagnostyka rozpoczyna się od zdjęcia rentgenowskiego klatki piersiowej, jednak lepsze uwidocznienie oskrzeli jest możliwe w badaniu tomografii komputerowej. Gdy standardowe badania obrazowe nie są wystarczające, konieczne może być wykonanie bronchoskopii – badania polegającego na obejrzeniu wnętrza oskrzeli z wykorzystaniem specjalnej kamery.

• zapalenie oskrzeli

Zapalenie oskrzeli to częsta dolegliwość, szczególnie w okresach zwiększonej zachorowalności na infekcje. Najczęstszą przyczyną zapalenia oskrzeli jest infekcja wirusowa, szerząca się przez ciągłość z górnych dróg oddechowych. Objawy zapalenia oskrzeli to kaszel, gorączka, osłabienie i duszność. Zapalenie oskrzeli jest rzadko powodowane przez bakterie, dlatego nie powinno być rutynowo leczone antybiotykami. W większości przypadków choroba ogranicza się samoistnie. Chorym zaleca się wypoczynek, stosowanie leków przeciwgorączkowych i objawowe leczenie kaszlu.

• astma oskrzelowa

Astma oskrzelowa to schorzenie o tle zapalnym, często (choć nie zawsze) powiązane z alergią. Istotą astmy oskrzelowej jest nadmierna reaktywność ściany oskrzeli, powodująca skurcz mięśniówki oskrzeli i uczucie duszności. Astma przebiega typowo z okresami naprzemiennego zaostrzania i łagodzenia objawów. W leczeniu astmy oskrzelowej typowo stosuje się 2 rodzaje leków wziewnych: glikokortykosterydy działające przeciwzapalnie oraz tzw. beta-mimetyki, które rozszerzają ścianę oskrzeli.

• nowotwory oskrzela

W życiu codziennym często spotykamy się z nazwą "rak płuc". Warto jednak mieć świadomość, że w wielu przypadkach punktem wyjścia tego nowotworu jest oskrzele. Typem nowotworu szczególnie często występującym w dużych oskrzelach jest rak płaskonabłonkowy. Głównym czynnikiem zachorowania na raka oskrzela jest przewlekłe palenie papierosów. Najczęściej występujące objawy raka oskrzela to kaszel, krwioplucie, duszność i osłabienie. Największą szansę wyleczenia dają nowotwory oskrzela o niskim stopniu zaawansowania – wówczas istnieje możliwość ich doszczętnego operacyjnego usunięcia. Znacznie gorsze rokowanie dotyczy rozsianego raka oskrzela, w szczególności jeśli występują przerzuty do innych narządów.

• rozstrzenie oskrzeli

Rozstrzenie oskrzeli to schorzenie polegające na nadmiernym poszerzeniu światła oskrzeli. Oskrzela zamiast wąskich rurek przypominają rozdęte baloniki. Nieprawidłowa struktura oskrzeli utrudnia wymianę gazową oraz oczyszczanie dróg oddechowych. Głównym problemem pacjentów z rozstrzeniem oskrzeli są nawracające infekcje, przewlekły kaszel i masywne zaleganie wydzieliny w oskrzelach. Rozstrzenie oskrzeli może mieć różnorodne przyczyny – zarówno wrodzone, jak i nabyte. Niestety, rozdętych i zniszczonych oskrzeli nie da się leczyć przyczynowo. Stosuje się za to rozmaite metody leczenia objawowego, takie jak zapobieganie zakażeniom, fizjoterapia poprawiająca odprowadzanie wydzieliny, czy – w najcięższych przypadkach – wspomaganie oddechu za pomocą zewnętrznych urządzeń.

• mukowiscydoza

Mukowiscydoza to schorzenie o podłożu genetycznym, polegające na nieprawidłowej pracy gruczołów zewnątrzwydzielniczych – produkowane przez nie wydzieliny mają zaburzony skład i są zbyt gęste. Jednym ze skutków mukowiscydozy jest obecność zagęszczonej, trudnej do usunięcia wydzieliny w drogach oddechowych. Zalegająca w oskrzelach wydzielina staje się środowiskiem rozwoju drobnoustrojów, co prowadzi do częstych zakażeń. Mukowiscydoza z czasem prowadzi do rozwoju niewydolności oddechowej. Niestety tło genetyczne tej choroby uniemożliwia - póki co - jej leczenie przyczynowe. W terapii stosuje się rehabilitacyjne ćwiczenia oddechowe, leki powodujące rozrzedzanie śluzu, a w niektórych przypadkach również przeszczepienie płuc.

• dysplazja oskrzelowo-płucna

Dysplazja oskrzelowo-płucna to schorzenie dotyczące przede wszystkim dzieci urodzonych przedwcześnie. Dzieci urodzone przed fizjologicznym terminem zakończenia ciąży mają niedojrzałe płuca, dlatego często wymagają wspomagania oddechu oraz terapii tlenem. Taka terapia umożliwia im przeżycie, jednakże niestety wiąże się również z odległymi następstwami, które nazywamy dysplazją oskrzelowo-płucną. Zaburzenie rozwoju oskrzeli i płuc na wczesnych etapach życia dziecka skutkuje ich nieprawidłową strukturą w późniejszych okresach. Oskrzela pacjentów z dysplazją oskrzelowo-płucną ulegają przebudowie, która utrudnia prawidłowy przepływ powietrza. Duży problem stanowią również nawracające infekcje. Skutki dysplazji mają charakter przewlekły, a schorzenie po długim czasie może prowadzić do postępującej niewydolności układu oddechowego.

• POChP

Chociaż POChP to przewlekła obturacyjna choroba płuc, to dotyczy także oskrzeli. Prowadzi do ich zwężenia, co znacząco pogarsza oddychanie. Konieczne jest podjęcie leczenia, które spowolni jej rozwój i zmniejszy dolegliwości.

Badania oskrzeli

Aby sprawdzić, czy oskrzela funkcjonują prawidłowo, a także czy nie występuje żadna z wcześniej omówionych chorób, specjaliści mogą zlecić następujące badania.

• Badanie przedmiotowe - osłuchiwanie

To jedno z pierwszych badań, jakie może wykonać lekarz w gabinecie u osoby z objawami chorób układu oddechowego. Dzięki niemu można wykryć szmery, świsty, trzeszczenie, rzężenie i inne nieprawidłowości. Aby postawić diagnozę, lekarz może zlecić wykonanie kolejnych badań.

• Badanie RTG klatki piersiowej

Tego typu badanie radiologiczne należy także do podstawowych badań diagnostyki chorób oskrzeli oraz innych schorzeń układu oddechowego. W nieinwazyjny sposób można sprawdzić, czy istnieją jakieś nieprawidłowości, jednak należy pamiętać, że nie jest to badanie bardzo dokładne i najczęściej konieczna jest dalsza diagnostyka.

• Tomografia komputerowa klatki piersiowej

To precyzyjne badanie, które wykonywane jest w przypadku podejrzenia chorób oskrzeli, jak również ich urazów. Specjalista może zlecić tomografię HRCT (w wysokiej rozdzielczości), w algorytmie zatorowości płucnej lub z podaniem środka cieniującego. W szczególnych przypadkach wykonywany jest także rezonans magnetyczny, który umożliwia dokładną ocenę stanu struktur układu oddechowego.

• Spirometria

Dzięki spirometrii można ocenić prawidłowość funkcjonowania dróg oddechowych oraz płuc. Można m.in. sprawdzić wentylację, reakcję dróg oddechowych na czynniki zewnętrzne oraz wielkość przepływu przez drogi oddechowe. Badanie może mieć też formę testów wysiłkowych. Dodatkowo, można przeprowadzić ją wraz z próbą prowokacyjną z histaminą lub metacholiną.

• Bronchoskopia

To inaczej wziernikowanie tchawicy i oskrzeli. Z reguły jest uzupełnieniem do badania radiologicznego klatki piersiowej. Umożliwia nie tylko ocenę tych elementów układu oddechowego, ale także pobranie wycinków do badania histopatologicznego, usunięcie wydzielin, ropy i ciał obcych, a także bezpośrednie podanie leków.

• Pletyzmografia

Badanie ocenia czynność płuc, czyli w tym przypadku całkowitą ilość powietrza w nich zawartą. Umożliwia także ocenić opór stawiany powietrzu przez drogi oddechowe, czyli np. stopień zwężenia oskrzeli (obturacji).

Krzysztofa Białożyt