Mięśniaki macicy: przyczyny, rodzaje, objawy i leczenie

Mięśniaki macicy to łagodne guzy gładkokomórkowe (włókniaki), które rozwijają się w ścianach macicy. Może je mieć każda kobieta, w każdym wieku. Początkowo mięśniaki macicy nie dają żadnych objawów i nie wymagają leczenia. Mięśniaki macicy trzeba jednak systematycznie kontrolować, by mieć pewność, że nie dzieje się nic niedobrego. Dowiedz się, jakie są rodzaje mięśniaków i jakie dają objawy. Jak przebiega leczenie mięśniaków?

Mięśniaki macicy (włókniaki macicy, łac. myoma, l.mn. myomata uteri) ) to łagodne guzy gładkokomórkowe, powstające z tkanki mięśniowej macicy. Mięśniaki macicy bardzo rzadko (0,1-0,8 procenta) złośliwieją tworząc mięsaki gładkokomórkowe (łac. leiomyosarcoma).

Na mięśniaki macicy cierpi co piąta kobieta po 35. roku życia i co druga miesiączkująca pięćdziesięciolatka. Mięśniaki stanowią 95 proc. wszystkich łagodnych guzów narządu rodnego.

Większość mięśniaków wykrywa się przypadkowo. Po wykryciu, mięśniaki macicy zwykle tylko się je obserwuje. Operuje się te mięśniaki, które są przyczyną bólu, bardzo obfitych (przypominających krwotok) miesiączek, przedłużającego się krwawienia lub gdy nadmiernie się rozrosną. Operacja jest konieczna także wtedy, gdy duży mięśniak uciska na pęcherz, powoduje nieustanne parcie, utrudnia lub w ogóle uniemożliwia oddawanie moczu.

Spis treści

1. Mięśniaki macicy: przyczyny
2. Mięśniaki macicy: rodzaje
3. Mięśniaki macicy: objawy
4. Mięśniaki macicy: diagnoza
5. Mięśniaki macicy: leczenie farmakologiczne
6. Usuwanie mięśniaków macicy: kiedy i jak?
7. Operacja usunięcia mięśniaków macicy
8. Leczenie mięśniaków macicy: embolizacja mięśniaków
9. Leczenie mięśniaków macicy: octan uliprystalu
10. Mięśniaki macicy a ciąża

Mięśniaki macicy: przyczyny

Przyczyny mięśniaków macicy nie są do końca jasne, bo żadna z teorii nie znajduje 100 procentowego potwierdzenia. Dobra wiadomość jest taka, że mięśniaki macicy to łagodne guzy macicy. Zaledwie 1 proc. z nich ulega złośliwej przemianie w mięsaka gładkokomórkowego.

Najczęściej wymienianą przyczyną powstawania mięśniaków macicy jest nadmiernie wysoki poziom estrogenów lub nadwrażliwość komórek na estrogeny. Jednak nie każda kobieta z wysokim poziomem estrogenów choruje na mięśniaki macicy. Kiedy próbowano leczyć mięśniaki podając progestageny okazało się, że w wielu przypadkach doprowadziło to do ich rozrostu. Stąd przypuszcza się, że także progesteron może być przyczyną tworzenia się mięśniaków macicy.

Zdarza się także, że mięśniaki występują np. po wyłyżeczkowaniu macicy z innych powodów. Przypuszcza się, że jest to reakcja komórek na uraz, podobny do reakcji skóry, na której powstają bliznowce.

Niektórzy lekarze przychylają się do teorii, że powodów skłonności do pojawiania się tych niezłośliwych guzków należy upatrywać w nieprawidłowościach rozwoju narządów rodnych jeszcze w okresie płodowym dziewczynki. Na pewno dużą rolę odgrywają czynniki genetyczne, bo mięśniaki macicy często występują rodzinnie.

Wiele chorób ginekologicznych, w tym właśnie mięśniaki macicy, są dziedziczne. Zapoznanie się z historią choroby w rodzinie może pomóc skutecznie określić, czy jesteśmy w grupie ryzyka zachorowania na wybrane choroby.

Istnieje kilka czynników ryzyka, które sprawiają, że kobieta jest bardziej narażona na mięśniaki macicy. Jednak żaden z nich nie determinuje w 100 procentach pojawienia się choroby. Mięśniakom macicy sprzyja otyłość i nadwaga.

Nadmiar tkanki tłuszczowej, jak mówią lekarze - rozbudowanie zrębu tkanki tłuszczowej - prowadzi do wzmożonej produkcji estrogenów, która może wpłynąć na rozwój mięśniaków. Każde 10 kilogramów ponad prawidłową wagę zwiększa ryzyko mięśniaków o 20 proc.

Co ciekawe, nawet spadek wagi nie hamuje produkcji estrogenów, właśnie dlatego, że został rozbudowany zrąb tkanki tłuszczowej. Dlatego bardzo ważne jest, że by nie utyć i dbać o to, by nie dopuścić do nadwagi u dziewczynek.

Kobiety, które dłużej miesiączkują także są w większym stopniu narażone na pojawienie się mięśniaków macicy. Czynnikiem ryzyka jest pojawienie się pierwszej miesiączki przed 10. rokiem życia. Jednak to również nie sprawdza się u 100 proc. kobiet.

Mięśniaki macicy: rodzaje

Mięśniaki są zbudowane z mięśni gładkich, takich samych jak ściana macicy. Rzadko występują jako pojedyncze guzy. Zazwyczaj jest ich kilka, kilkanaście. Mają różne rozmiary: od 2-3 cm nawet do wielkości piłki futbolowej.

Najczęściej jednak nie przekraczają 10-12 cm. Gdy w macicy jest wiele mięśniaków, zatraca ona swój fizjologiczny kształt i wielkość. Lekarze mówią wtedy o macicy mięśniakowatej, która może sięgać nawet do łuków żebrowych.

W zależności od miejsca usytuowania, mięśniaki są:

• podsurowicówkowe - rosną na zewnątrz macicy, w kierunku błony surowiczej, pokrywającej ją od strony jamy brzusznej
• śródścienne - rozwijają się w ścianie macicy, powiększając ją zarówno w poprzek, jak i wzdłuż oraz wszerz
• podśluzówkowe - rosną do środka macicy, w kierunku błony śluzowej wyściełającej ją od wewnątrz

Na zewnątrz i wewnątrz macicy mogą rozwinąć się mięśniaki uszypułowane. Są one połączone z trzonem macicy za pomocą pasma tkanki łącznej, tzw. szypuły (wygląda to jak balonik na sznurku).

Mięśniaki macicy: objawy

Objawy mięśniaków macicy zależą m.in. od ich umiejscowienia oraz wielkości.

• Mięśniaki podsurowicówkowe i śródścienne - czasem sprawiają ból, uciskając na sąsiednie narządy wewnętrzne. Mogą to być bóle podbrzusza albo przypominające rwę kulszową, pojawia się uczucie parcia na pęcherz lub odbytnicę. Niekiedy prowadzą do zalegania lub nietrzymania moczu, innym razem powodują przewlekłe zaparcia, a nawet niedrożności jelit.
• Mięśniaki podśluzówkowe - mogą powodować miesiączki bolesne, przedłużające się, obfite, ze skrzepami lub krwawienia między menstruacjami. Objawy te tłumaczy się utrudnionym obkurczaniem naczyń krwionośnych macicy i wydłużonym gojeniem miejsc po śluzówce złuszczonej w czasie miesiączki. Obfite miesiączki, długie krwawienia mogą prowadzić do anemii, a nawet niewydolności krążenia. Kobiety odczuwają wtedy osłabienie, bóle głowy, mają duszności i przyspieszone tętno. Mięśniaki, które usadowiły się pod śluzówką macicy, są czasami przyczyną niepłodności (utrudniają zagnieżdżenie się jajeczka), a także poronień i przedwczesnych porodów.
• Mięśniaki podśluzówkowe uszypułowane - zdarza się, że uwypukla się do jamy macicy i poprzez szyjkę przedostaje się (rodzi się) do pochwy. Rodzący się mięśniak wywołuje silne skurcze macicy, podobne do porodowych. Ostre bóle i krwawienie występują również wtedy, gdy dojdzie do skręcenia się szypuły mięśniaka znajdującego się w jamie brzusznej.

Zdaniem eksperta

dr Grzegorz Południewski, specjalista ginekolog, ekspert programu "Zdrowa ONA"

Mięśniaki to zmiana chorobowa często stwierdzana u kobiet. Nie wszystkie jej typy generują dolegliwości, lecz wszystkie mogą potencjalnie wpłynąć w znaczący sposób na  zdrowie. Mięśniaki mogą wpływać na samopoczucie pacjentek, ich płodność, utrudniać poród, prowokować krwotoki, a w ostateczności prowadzić do konieczności usunięcia macicy. Warto by było, aby świadomość tej choroby była większa i aby kobiety wcześniej podejmowały konsultację z lekarzem w celu leczenia zachowawczego lub w ostateczności operacyjnego.

Mięśniaki macicy: diagnoza

Już na podstawie objawów ginekolog może podejrzewać mięśniaki. Ale do postawienia diagnozy potrzebne jest badanie ginekologiczne i wynik przezpochwowego badania ultrasonograficznego. USG przezpochwowe powinno być wykonane przez ginekologa ultrasonografistę i w sprawdzonym gabinecie - wtedy jest wiarygodne.

Po wprowadzeniu głowicy aparatu do pochwy lekarz może dokładnie obejrzeć szyjkę macicy, wnętrze jamy macicy i jajniki oraz określić rodzaj, a także wielkość mięśniaków (badanie jest w stanie wykryć nawet bardzo małe guzki, kiedy nie dają one żadnych objawów).

Mięśniaki macicy: leczenie farmakologiczne

Mięśniaki, które nie powodują dolegliwości, nie wymagają leczenia. Nie stanowią bowiem niebezpieczeństwa dla zdrowia. Trzeba jednak zgłaszać się do ginekologa na badania kontrolne, żeby sprawdzić, czy guzki nie rosną.

Specjaliści uspokajają, że guzy rosnące systematycznie, ale powoli są zwykle zmianami łagodnymi. Złośliwieją zaledwie w 0,2-0,5 proc. przypadków. Również nie wszystkie te, które powiększają się szybko, są guzami złośliwymi.

Leczenie mięśniaków macicy jest zróżnicowane - często nie trzeba wykonywać operacji w znieczuleniu ogólnym i rozcinać brzucha. Mięśniaki leczy się farmakologicznie, a także za pomocą laparoskopii czy embolizacji.

Według badań, w naszym kraju w 2009 r. z powodu mięśniaków macicy wykonano 127 361 histerektomii (operacji usunięcia macicy), 12 578 miomektomii (chirurgiczne usunięcie samych mięśniaków) i 2619 wycięć macicy drogą pochwową. Operacyjne usunięcie narządu rodnego nadal jest jedną z najczęściej stosowanych metod leczenia kobiet z mięśniakami macicy.

Mięśniaki, które wywołują niewielkie objawy, leczy się farmakologicznie (środkami przeciwbólowymi czy przeciwzapalnymi), a w uzasadnionych przypadkach podaje się leki hormonalne.

Gdy mięśniaki są przyczyną krwawień, pomocne może być zastosowanie wkładki domacicznej, uwalniającej hormon do wnętrza macicy. Jednak nie przyczynia się to do zmniejszenia dużych guzów. Takie działanie mają natomiast analogi gonadoliberyny (GnRH), które są stosowane na 3-4 miesiące przed zabiegiem wyłuszczenia mięśniaków, by ułatwić ich usunięcie.

Ale hormony nie są lekarstwem na mięśniaki, niekiedy mogą tylko przyczynić się do ich zmniejszenia.

Lekarze stosują je coraz rzadziej, bo wprowadzanie kobiety w tzw. menopauzę farmakologiczną wiąże się z silnymi objawami charakterystycznymi dla klimakterium (uderzenia gorąca, bezsenność czy osteoporoza), które trzeba niwelować, podając inne hormony. Po odstawieniu leków hormonalnych mięśniaki mogą rosnąć szybciej. Dlatego terapia taka nie powinna trwać dłużej iż 6 miesięcy.

Usuwanie mięśniaków macicy: kiedy i jak?

W niektórych przypadkach potrzebny jest zabieg chirurgiczny, który polega na wycięciu mięśniaków. Lekarz zwykle proponuje go, gdy:

1. mięśniaki dają uporczywe dolegliwości, np. krwawienia, bóle
2. guzy uniemożliwiają zajście w ciążę
3. guz szybko rośnie, np. w ciągu trzech miesięcy powiększy się z 10 do 25 cm (podejrzewa się, że nie jest to łagodny mięśniak, tylko złośliwy mięsak)
4. uszypułowane mięśniaki są ruchome - nie z tego powodu, że same w sobie stanowią zagrożenie, tylko dlatego, by nie dopuścić do skręcenia "tasiemki", którą są przymocowane do macicy (blokowałoby to ukrwienie tkanki, prowadząc do jej martwicy).

Kiedy najlepiej usuwać mięśniaki macicy?

Niezależnie od zastosowanej metody mięśniaki usuwa się po miesiączce, w pierwszej fazie cyklu (przed 14 dniem). Najpewniej kobieta nie jest wówczas w ciąży, ponadto w tych dniach mniejsze jest krwawienie zarówno w czasie, jak i po zabiegu.

Po operacji brzusznej ze szpitala wychodzi się zwykle już w czwartej dobie od zabiegu, po laparoskopii - drugiego dnia, po usunięciu mięśniaków od strony pochwy - po upływie doby. Czas rekonwalescencji jest sprawą indywidualną każdej kobiety. Ale zwykle po miesiącu wraca się do formy i zapomina, że operacja w ogóle miała miejsce.

Mięśniaki najczęściej usuwa się w czasie operacji brzusznej, w znieczuleniu zewnątrzoponowym (przewodowym lub podpajęczynówkowym).

Operacja mięśniaków macicy - laparoskopia

W przypadku małych guzków podsurowicówkowych uszypułowanych czasami można zastosować metodę laparoskopową.

Zwykle jednak za pomocą laparoskopu usuwa się je "przy okazji", np. podczas usuwania torbieli. Laparoskopii mogą się poddać jedynie kobiety zupełnie zdrowe.

Przeciwwskazaniem do zabiegu są bowiem m.in.:

• nadciśnienie tętnicze
• schorzenia neurologiczne
• otyłość
• zaburzenia krążenia
• żylaki
• problemy endokrynologiczne

Pozycja, w jakiej się go wykonuje - głową do dołu - jest niebezpieczna dla kobiet, które mają nadciśnienie tętnicze czy schorzenia neurologiczne, ponieważ powoduje przekrwienie mózgu.

Niekiedy mięśniaki podśluzówkowe rodzące się do pochwy można usunąć od jej strony. Taki zabieg wykonuje się w znieczuleniu podpajęczynówkowym lub krótkim dożylnym.

Operacja usunięcia mięśniaków macicy

Zakres operacji w dużym stopniu zależy od wieku, wielkości mięśniaków i ogólnego stanu zdrowia kobiety. Może polegać na:

• wyłuszczeniu mięśniaków (jednak nie gwarantuje to, że nie pojawią się nowe) lub
• częściowym lub całkowitym (histerektomia) usunięciu narządu rodnego

Nie powinno się wycinać całej macicy, jeśli nie jest to absolutnie konieczne.

Zasada jest taka: usuwa się tylko to, co jest chore. Kobieta musi wiedzieć, co w wyniku operacji zyska, a co straci i podjąć decyzję, czy akceptuje proponowane leczenie. A to, co proponują lekarze, zwykle zależy od wieku kobiety.

• U kobiet, które jeszcze nie rodziły, i u tych, które chcą mieć dzieci

wykonuje się operacje oszczędzające, czyli usuwa się mięśniaki, zachowując całą macicę. W czasie ich wyłuszczania może jednak dojść do otwarcia jamy macicy. Wtedy trzeba założyć wkładkę wewnątrzmaciczną, która działa antykoncepcyjnie, przyspiesza gojenie operowanego miejsca i zabezpiecza przed zrostami uniemożliwiającymi zajście w ciążę. Po trzech miesiącach wkładkę się wyjmuje i kobieta może próbować zajść w ciążę.

Trzeba jednak pamiętać, że ciąża po operacji mięśniaków należy do tych wysokiego ryzyka i wymaga częstszych niż zwykle wizyt u ginekologa, a gdy doszło do otwarcia macicy - rozwiązanie następuje za pomocą cesarskiego cięcia. Poród siłami natury grozi bowiem pęknięciem macicy.

• Jeżeli kobieta w okresie przed menopauzą ma duże guzy, obfite miesiączki

i dobrą cytologię, proponuje się usunięcie trzonu macicy, ale pozostawienie szyjki. Gdy wyniki cytologii nie są dobre, usuwa się też szyjkę. Jeśli kobieta nie przekroczyła 47. roku życia, można pozostawić również jajniki, pod warunkiem że nie ma zmian i w czasie operacji pobrano z nich wycinki.

• Kobietom około 50 roku życia

zarówno tym, które jeszcze mają regularne miesiączki, jak i tym, które weszły w okres klimakterium, usuwając mięśniaki (niezależnie od tego, czy usuwa się tylko trzon macicy czy macicę z szyjką), proponuje się również usunięcie jajników, ponieważ w tym wieku ich funkcja w organizmie zanika. Po operacji wprowadza się hormonalną terapię zastępczą (HTZ).

• U kobiet, które ukończyły 60 lat, przy okazji usunięcia mięśniaków usuwa się najczęściej cały narząd rodny.

Leczenie mięśniaków macicy: embolizacja mięśniaków

Embolizacja mięśniaków polega na wywołaniu wokół mięśniaka zakrzepicy, w wyniku której dochodzi do zamknięcia dopływu krwi do guza. Do tętnic macicznych wprowadza się cieniutki cewnik, przez który najpierw podaje się środek cieniujący (kontrast), a następnie tzw. preparat embolizacyjny PVA, który zamyka naczynia zaopatrujące mięśniak w krew. W ten sposób można usuwać jeden lub kilka mięśniaków jednocześnie.

Zabieg wykonuje się w znieczuleniu miejscowym. Zwykle następnego dnia po embolizacji pacjentki wracają do domu. Na skutek niedokrwienia mięśniaki zmniejszają się średnio o połowę po trzech miesiącach od zabiegu i o 70-80 proc. po pół roku. 

Czasami jednak wypadają do jamy macicy i wtedy trzeba usunąć je operacyjnie. Zabiegi wykonuje się w przypadku mięśniaków nieuszypułowanych, nie większych niż 5-10 cm. NFZ nie finansuje embolizacji. Za zabieg trzeba więc zapłacić z własnej kieszeni.

Leczenie mięśniaków macicy: octan uliprystalu

Od 2012 r. w Europie Zachodniej i w Polsce dostępny jest nowy lek podawany doustnie, oparty na organicznym związku chemicznym z grupy hormonów steroidowych. Substancja czynną jest octan uliprystalu, który już po 10 dniach od rozpoczęcia terapii hamuje krwawienie, łagodząc dokuczliwe objawy, a trzymiesięczna kuracja powoduje zmniejszenie rozmiarów mięśniaka nawet o 30-50%.

Co więcej, efekt ten utrzymuje się po odstawieniu preparatu, dzięki czemu u niektórych pacjentek już samo leczenie farmakologiczne pozwala uniknąć operacji i umożliwia zajście w ciążę.

Jeśli zabieg nadal jest konieczny, to zmniejszenie objętości mięśniaka octanem uliprystalu zwiększa szanse na wykonanie operacji oszczędzającej. Nowa terapia nie jest na razie refundowana przez NFZ, a koszt trzymiesięcznej kuracji wynosi ponad 2 tys. zł.

Według nowych wskazań w Polsce lek może być zastosowany dwukrotnie u jednej pacjentki. Kurację można powtórzyć np. w przypadku nawrotu dolegliwości, zachowując minimalny odstęp dwóch miesiączek od zakończenia pierwszego cyklu leczenia.

Profesor Jacques Donnez, twórca octanu uliprystalu, opublikował niedawno algorytm, który zakłada łącznie 12 miesięcy stosowania leku, zanim podejmie się interwencję operacyjną. Na razie jednak wszedł on w życie tylko w Europie Zachodniej.

Mięśniaki macicy a ciąża

Mięśniaków macicy w ciąży nie leczy się - rosną wraz z rozwijającym się płodem. Gdy mięśniaki są tak usytuowane, że nie stanowią przeszkody - kobieta może rodzić siłami natury.

Jeśli natomiast mogłyby spowodować jakieś komplikacje w czasie akcji porodowej, wtedy wykonuje się cesarskie cięcie.

Mięśniaki można usunąć najwcześniej pół roku po porodzie. Jeśli jednak nie dają żadnych dolegliwości, nie jest to konieczne. Trzeba się natomiast pozbyć mięśniaków przed zajściem w kolejną ciążę.

Mięśniaki macicy: przyczyny i leczenie [wideo]

Mięśniaki macicy rozwijają się w ścianach macicy i nie są zmianami złośliwymi - to łagodne guzy gładkokomórkowe, czyli włókniaki. Mięśniaki macicy pojawiają się u różnych kobiet - bez względu na wiek. Jakie są przyczyny powstawania mięśniaków? W jaki sposób leczy się mięśniaki? Na te pytania odpowiada nasz ekspert - lek. med. Ewelina Śliwka-Zapaśnik z Centrum LUX MED.