Anatomia człowieka: budowa ciała i narządy wewnętrzne

Anatomia człowieka to dziedzina medycyny, która spędza sen z powiek niejednemu studentowi pierwszych lat studiów medycznych. Powodem takiej sytuacji jest chociażby złożoność anatomii ciała człowieka – do tego, aby ją dobrze opanować, trzeba poświęcić wiele godzin wytężonej nauki. Czym jednak dokładnie zajmuje się anatomia i jakie są jej rodzaje?

Spis treści

1. Czym jest anatomia człowieka?
2. Anatomia człowieka: rodzaje
3. Anatomia człowieka: podstawy anatomii
4. Anatomia człowieka: pojęcia wykorzystywane w anatomii
5. Anatomia człowieka: układy narządów
6. Anatomia człowieka: układ pokarmowy
7. Anatomia człowieka: układ sercowo-naczyniowy
8. Anatomia człowieka: układ oddechowy
9. Anatomia człowieka: układ rozrodczy
10. Anatomia człowieka: układ nerwowy
11. Anatomia człowieka: układ dokrewny (wewnątrzwydzielniczy)
12. Anatomia człowieka: układ limfatyczny
13. Anatomia człowieka: układ ruchu
14. Anatomia człowieka: układ moczowy
15. Anatomia człowieka: układ odpornościowy
16. Anatomia człowieka: powłoki ciała

Czym jest anatomia człowieka?

Anatomia człowieka zajmuje badaczy już od wieków. Udział w jej rozwoju miał choćby Hipokrates, który opisywał anatomię ludzkiego szkieletu oraz mięśni. Nie bez znaczenia w poznawaniu budowy ciała ludzkiego były również i prace innego Greka, którym był Galen. Wymieni badacze, a także wielu jeszcze innych, analizowali dokładnie strukturę organizmu człowieka i ostatecznie dzisiaj możemy już zwyczajnie powiedzieć, że anatomia człowieka została ogólnie dobrze poznana.

Anatomia interesuje przede wszystkim lekarzy - w końcu to tego rodzaju specjaliści muszą wiedzieć, gdzie leży który narząd, aby móc później we właściwy sposób diagnozować i leczyć choroby swoich pacjentów. Nauka anatomii prosta z całą pewnością nie jest - niejednokrotnie można usłyszeć od studentów medycyny, że w trakcie studiów najważniejsze jest zaliczenie tego właśnie przedmiotu i że później będzie już tylko prościej.

Taka sytuacja bierze się stąd, że każda struktura w ludzkim ciele ma swoją nazwę: jeżeli wspomni się tutaj, że samych kości u człowieka wyróżnia się ponad dwieście, doskonale już widać, dlaczego uczenie się anatomii może sprawiać pewne trudności.

Anatomia człowieka teoretycznie wydawać się może nauką, która z biegiem lat się nie zmienia, w praktyce jednak nie do końca tak jest. Zmiany dotyczą chociażby stosowanej w tej dyscyplinie medycznej terminologii - tak jak w przeszłości w języku anatomicznym dominowała łacina, tak współcześnie odchodzi się od niej na rzecz korzystania z określeń anatomicznych wywodzących się z języka angielskiego.

Anatomia człowieka: rodzaje

Wyróżnia się co najmniej kilka rodzajów anatomii. W podstawowym podziale wymieniane są:

• anatomia makroskopowa (która koncentruje się wokół struktur widocznych gołym okiem),
• anatomia mikroskopowa (oceniającą elementy organizmu niewidoczne bez użycia specjalistycznych sprzętów, takich jak np. mikroskop).

Z drugą z wymienionych powiązane są takie dziedziny medycyny, jak cytologia (nauka o komórkach ludzkiego organizmu) oraz histologia (nauka o tkankach budujących ciało człowieka).

Powyższe nie są jednak jedynymi rodzajami anatomii - poza nimi wyróżniane także są:

• anatomia prawidłowa (opisująca budowę prawidłowych struktur organizmu),
• anatomia patologiczna (koncentrująca się wokół zmian w ciele człowieka spowodowanych różnymi schorzeniami),
• anatomia topograficzna (charakteryzująca powiązania pomiędzy różnymi narządami ciała człowieka),
• anatomia czynnościowa (która opisuje narządy ludzkiego organizmu pod względem funkcjonalnym),
• anatomia radiologiczna (związana z opisywaniem tego, jak budowa ciała człowieka prezentuje się w wykonywanych badaniach obrazowych, m.in. USG, RTG czy rezonansie magnetycznym).

Anatomia człowieka: podstawy anatomii

Główne części ciała ludzkiego to głowa, szyja, tułów oraz kończyny górne i kończyny dolne. U wszystkich ludzi prawidłowy zarys budowy ciała jest podobny, pomiędzy jednak poszczególnymi ludźmi istnieją pewne różnice osobnicze - to właśnie ze względu na nie część z nas ma dłuższe, a inni krótsze kończyny górne czy dolne.

Proporcje pomiędzy wymienionymi wyżej podstawowymi elementami ciała u wszystkich ludzi również są podobne, ale nie identyczne. Warto tutaj nadmienić, że zmieniają się one wraz z wiekiem. Początkowo chociażby wysokość głowy odpowiada długości aż ¼ całego ciała. Później dopiero dochodzi do zwiększania się rozmiarów tułowia oraz kończyn. Ostatecznie długość tułowia wraz z głową osiąga do około 50% długości całego ciała, długość samego tułowia zaś 31%.

Długość kończyny dolnej odpowiada zwykle do 52% długości całego ciała, kończyn górnych zaś do 45%.

Ciekawie prezentuje się stosunek wzrostu do wysokości głowy - tak jak początkowo może ona odpowiadać długości 25% całego ciała, tak w życiu dorosłym wartość ta sięga już 10-15%.

Anatomia człowieka: pojęcia wykorzystywane w anatomii

Anatomowie posługują się terminami, które dla osób niemających wiele wspólnego z tą dyscypliną mogą być wyjątkowo obce. Mowa tutaj chociażby o osiach, płaszczyznach oraz liniach ciała. Do osi ciała zaliczane są następujące:

• oś pionowa: jest to oś prostopadła do płaszczyzny, na której stoi człowiek, przykładem osi pionowej jest np. ta, która łączy szczyt głowy z ostatnim kręgiem guzicznym,
• oś poprzeczna: oś łącząca dwa punkty, położone na tej samej wysokości, znajdujące się po prawej i lewej stronie ciała,
• oś strzałkowa: rozciąga się od przodu ku tyłowi i jest prostopadła do osi poprzecznych oraz podłużnych.

Z wykorzystaniem osi ustalane są płaszczyzny ciała, którymi są:

• płaszczyzna,
• płaszczyzna poprzeczna,
• płaszczyzna czołowa.

Aby jeszcze dokładniej móc opisać budowę ciała ludzkiego, wyróżniane są również i specyficzne linie, którymi są:

• linia pośrodkowa przednia: rozciąga się ona w płaszczyźnie pośrodkowej (która jest płaszczyzną strzałkową zawierającą oś główną - jest to oś pionowa, która przechodzi przez szczyt głowy),
• linia mostkowa: biegnie ona wzdłuż brzegu mostka,
• linia środkowo-obojczykowa: przecina środek obojczyka,
• linia przymostkowa: rozciąga się pomiędzy linią mostkową a środkowo-obojczykową,
• linia pachowa przednia: przebiega przez przedni fałd pachowy,
• linia pachowa środkowa: linia rozciągająca się przez najwyżej położony punkt dołu pachowego,
• linia pachowa tylna: krzyżuje ona tylny fałd pachowy,
• linia łopatkowa: przebiega ona przez najniższy kąt łopatki,
• linia przykręgowa: linia przebiegająca przez wyrostki stawowe kręgów,
• linia pośrodkowa tylna: biegnąca w płaszczyźnie pośrodkowej wzdłuż wyrostków kolczystych kręgów kręgosłupa.

Anatomia człowieka: układy narządów

Wszystkie organy człowieka są ze sobą w pewien sposób powiązane - jedne z drugimi mniej, inne z kolei bardziej - pewne jednak zależności pomiędzy niektórymi narządami są szczególnie wyraźne, w związku z czym są one grupowane w układy narządów. Podziały układów człowieka bywają naprawdę różne, poniżej jednak przedstawione zostały najczęściej wymieniane układy narządowe człowieka.

Anatomia człowieka: układ pokarmowy

Układ pokarmowy rozpoczyna się od jamy ustnej i zaliczane są do niego znajdujące się w niej język, zęby oraz gruczoły ślinowe.

Rozciąga się on następnie dalej i obejmuje:

• przełyk,
• żołądek,
• jelito cienkie,
• jelito grube,

oraz różne dodatkowe narządy, takie jak:

• wątroba,
• pęcherzyk żółciowy,
• trzustka.

Podstawową funkcją układu pokarmowego jest przyjmowanie, a następnie trawienie pokarmu i późniejsze wchłanianie niezbędnych organizmowi substancji odżywczych. Narządy układu pokarmowego pełnią jednak jeszcze wiele innych ważnych funkcji, np. wątroba produkuje czynniki krzepnięcia i metabolizuje wiele różnych substancji, z kolei trzustka - poprzez wydzielanie insuliny czy glukagonu - steruje gospodarką węglowodanową organizmu.

Anatomia człowieka: układ sercowo-naczyniowy

Do układu sercowo-naczyniowego (układu krążenia) zaliczane są przede wszystkim serce oraz naczynia krwionośne - żyły i tętnice. Serce stanowi pompę, dzięki której krew - ciecz zawierająca substancje odżywcze czy niezbędny dla komórek organizmu tlen - dociera do wszystkich struktur organizmu.

Krew z serca (dokładniej z prawej komory) kierowana jest, poprzez tętnice płucne, do płuc, tam ulega ona utlenowaniu i drogą żył płucnych powraca do lewego przedsionka. Stamtąd przedostaje się ona do lewej komory serca, skąd - drogą aorty - kierowana jest ona do wszystkich narządów organizmu.

Za pośrednictwem żył głównych - górnej i dolnej - krew pozbawiona tlenu powraca do prawego przedsionka serca i cały cykl krążenia krwi się powtarza.

Anatomia człowieka: układ oddechowy

Do układu oddechowego należą jamy nosowe, gardło, krtań oraz tchawica i płuca. Podstawowym zadaniem tego układu narządowego jest wymiana gazowa: to właśnie w należących do niego pęcherzykach płucnych dochodzi do przedostawania się do organizmu tlenu i jednocześnie do usuwania z niego dwutlenku węgla.

Wymiana gazów z całą pewnością jest najważniejszym zadaniem układu oddechowego, zdecydowanie jednak niejedynym – bierze on bowiem udział chociażby w termoregulacji.

Anatomia człowieka: układ rozrodczy

Dzięki układowi rozrodczemu ludzie mają możliwość rozmnażania się. Tak jak inne układy u ludzi odmiennej płci mają zasadniczo podobną budowę, tak w przypadku tego jednego układu wyraźnie zauważalne są już różnice.

U kobiet do układu rozrodczego należy pochwa, macica oraz jajniki wraz z jajowodami. U mężczyzn obecne są zaś znajdujące się w mosznie jądra, nasieniowody, a także penis.

Przy omawianiu układu rozrodczego warto również zaznaczyć, że u mężczyzn istnieje jeden gruczoł, którego nie spotyka się u kobiet - mowa tutaj o gruczole krokowym, czyli prostacie.

Anatomia człowieka: układ nerwowy

Układ nerwowy nierzadko uznawany jest za najważniejszy układ narządowy człowieka - nie bez powodu, bowiem to jego właśnie można przyrównać do swoistego centrum zarządzania całym ciałem.

Wyróżnia się w nim ośrodkowy układ nerwowy (do którego należy mózgowie oraz rdzeń kręgowy) i obwodowy układ nerwowy (składający się z nerwów i zwojów nerwowych, wywodzących się z mózgowia i rdzenia kręgowego).

Układ nerwowy zawiaduje czynnością poszczególnych narządów, ale i umożliwia nam - za pośrednictwem narządów zmysłów - odbieranie różnych bodźców ze środowiska.

Anatomia człowieka: układ dokrewny (wewnątrzwydzielniczy)

Do struktur układu dokrewnego (układ hormonalny) zaliczane są te narządy, które mają zdolność uwalniania rozmaitych hormonów. W jego skład wchodzą więc przede wszystkim:

• tarczyca,
• przysadka mózgowa,
• nadnercza,
• gonady (jądra i jajniki),
• przytarczyce,
• trzustka (ostatnią z wymienionych można więc uznawać za narząd szczególny, bo wchodzący w skład zarówno układu dokrewnego, jak i pokarmowego).

Wymaga tutaj jednak podkreślenia, że wyżej wymieniono tylko klasycznie zaliczane do układu dokrewnego narządy - tak naprawdę bowiem organów, które wykazują czynność wewnątrzwydzielniczą, jest w ludzkim ciele zdecydowanie więcej.

Wydzielane przez organy wchodzące w skład układu wewnątrzwydzielniczego hormony pełnią wiele ważnych funkcji w organizmie, m.in. hormony tarczycy kontrolują metabolizm, hormony przytarczyc wpływają na gospodarkę wapniową, a hormony przysadki - np. hormon wzrostu - decyduje o wzroście człowieka.

Anatomia człowieka: układ limfatyczny

Zasadniczo układ limfatyczny jest podobny do układu krwionośnego - w jego skład również wchodzi bowiem rozbudowana sieć naczyń - naczynia limfatyczne zajmują się jednak transportem innego niż krew płynu, którym jest limfa (chłonka). Ciecz ta znajduje się pomiędzy poszczególnymi komórkami organizmu i transportowane są w niej m.in. substancje pochodzenia tłuszczowego, ale i komórki układu odpornościowego.

Anatomia człowieka: układ ruchu

W skład układu ruchu (inaczej układu mięśniowo-szkieletowego) wchodzi ludzki szkielet (do niego należą kości, stawy, więzadła i ścięgna) oraz przyczepione do wymienionych struktur mięśnie.

Jak można się domyślić, układ ten odpowiada za to, że możemy się poruszać, pełni on jednak i inne funkcje. Jako ich przykłady można podać zadanie szpiku kostnego, który odpowiada za produkcję nowych czerwonych krwinek czy też to, że kości wpływają na gospodarkę wapniową organizmu.

Anatomia człowieka: układ moczowy

Do układu moczowego należą nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Nerki zaliczane są do jednych z ważniejszych narządów organizmu, bowiem to w nich zachodzi filtracja krwi, dzięki której z organizmu mogą być usuwane toksyczne dla niego substancje.

Układ moczowy nie tylko jednak usuwa, ale i reguluje - odpowiada on chociażby za wydalanie nadmiernych ilości wody z organizmu.

Anatomia człowieka: układ odpornościowy

Układ odpornościowy jest z całą pewnością układem szczególnym - jest on bowiem najprawdopodobniej najbardziej rozsianym po całym ciele układem organizmu. W jego skład wchodzą m.in. białe krwinki (leukocyty, np. makrofagi, granulocyty oraz limfocyty), a także grasica i węzły chłonne.

Jak sama nazwa wskazuje, podstawową funkcją układu odpornościowego jest obrona organizmu przed różnymi szkodliwymi dla niego czynnikami, takimi jak np. chorobotwórcze ustroje - zadanie to może on pełnić dzięki aktywności swoich komórek, ale i dzięki różnym produkowanym przez nie substancjom, takim jak chociażby cytokiny czy przeciwciała.

Anatomia człowieka: powłoki ciała

Ze światem zewnętrznym ciało człowieka ma styczność poprzez powłoki ciała. W ich skład wchodzą:

• skóra,
• włosy,
• paznokcie,
• gruczoły potowe,
• gruczoły łojowe.

Zadaniem powłok ciała jest zachowanie jego integralności, ale i utrzymanie właściwej temperatury ciała (na co wpływ mają gruczoły łojowe) czy umożliwianie odbierania bodźców z otoczenia (różnego rodzaju receptory – wrażliwe m.in. na temperaturę, dotyk czy ból – obecne są w końcu właśnie w skórze).