Zaburzenia nawyków i popędów – rodzaje, objawy, leczenie

Weryfikacja

Autor: Krzysztofa Białożyt

Zaburzenia nawyków i popędów są zjawiskiem stosunkowo częstym, jednak nadal nie do końca poznanym. Osoby nimi dotknięte są narażone na znaczne pogorszenie funkcjonowania zawodowego i społecznego. Poznaj rodzaje zaburzeń kontroli impulsów oraz dowiedz się, na czym polega ich terapia.

Spis treści

1. Zaburzenia nawyków i popędów – czym są?
2. Zaburzenia nawyków i popędów – rodzaje
3. Zaburzenia nawyków i popędów – różnicowanie
4. Zaburzenia nawyków i popędów – leczenie

Patologiczny hazard, kleptomania, uzależnienie od zakupów – to przykłady problemów, zaliczanych do grupy zaburzeń nawyków i popędów. Ich wspólnym podłożem jest nieprawidłowa kontrola impulsów powstających w mózgu. Brak kontroli w połączeniu z silnym poczuciem przymusu prowadzą do powtarzających się patologicznych zachowań.

Zaburzenia nawyków i popędów – czym są?

Zaburzenia nawyków i popędów to grupa nieprawidłowych zachowań o podobnym obrazie klinicznym. Ich wspólną cechą jest powtarzające się, silne poczucie przymusu wykonywania określonej czynności.

Osoba dotknięta tym zaburzeniem nie jest w stanie powstrzymywać swoich zachowań, mimo ich negatywnych konsekwencji.

Jej postępowanie nie jest umotywowane racjonalnymi przesłankami. Skutki zaburzeń kontroli impulsów mogą zrujnować życie pacjenta – prowadzą do strat finansowych, społecznych i zdrowotnych. W niektórych przypadkach niosą za sobą konsekwencje prawne.

W jaki sposób rozpoznać, czy powtarzanie określonej czynności można zaliczyć do zaburzeń nawyków i popędów? Zaburzenia należące do tej grupy typowo charakteryzują się określonym przebiegiem:

• Impuls – silne pragnienie lub poczucie wewnętrznego przymusu wykonania określonej czynności.
• Poczucie narastającego napięcia emocjonalnego.
• Utrata kontroli nad własnym zachowaniem, poddanie się impulsowi.
• Poczucie rozluźnienia, ulgi, spokoju i przyjemności.

Zaspokojenie poczucia przymusu pozwala na krótkotrwałe zmniejszenie napięcia emocjonalnego. Bezpośrednio po nim pacjent doświadcza przyjemnych emocji. Mimo to, wielokrotne powtarzanie czynności i utrata kontroli nad swoim zachowaniem wywołują znaczne cierpienie. Konsekwencje społeczne i materialne pogarszają codzienne funkcjonowanie pacjenta. Pomimo poczucia winy, nie jest on w stanie odzyskać kontroli nad swoimi popędami.

Międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10 wyróżnia cztery główne rodzaje zaburzeń nawyków i popędów:

• kleptomanię (patologiczne kradzieże),
• piromanię (celowe podpalanie),
• patologiczny hazard
• oraz trichotillomanię (nawykowe wyrywanie sobie włosów).

Oprócz nich, wyróżnia się także dodatkową grupę innych zaburzeń kontroli impulsów. Należą do nich tak zwane uzależnienia behawioralne, polegające na nawykowym wykonywaniu określonych czynności.

Do uzależnień behawioralnych zaliczamy między innymi:

• pracoholizm,
• zakupoholizm,
• uzależnienie od internetu, telefonu komórkowego, gier komputerowych,
• a także nawykowe objadanie się.

Co dzieje się w mózgu osoby dotkniętej zaburzeniem nawyków i popędów? Obecnie istnieje kilka teorii, które próbują wyjaśnić podłoże tych nieprawidłowości. Uważa się, że skłonność do utraty kontroli impulsów może wiązać się z nieprawidłowym działaniem ośrodka nagrody i kary w mózgu.

Zaburzenia szlaków dopaminowych (jeden z tzw. „hormonów szczęścia”) mogą powodować skłonność do rozładowywania napięcia emocjonalnego przez patologiczne zachowania.

Podkreśla się również rolę czynników genetycznych oraz środowiskowych (zetknięcie z osobami rozładowującymi stres poprzez uzależnienia lub hazard). U podłoża zaburzeń nawyków i popędów leży nieumiejętność rozwiązywania problemów życiowych i radzenia sobie z trudnymi emocjami.

Osoba dotknięta tym zaburzeniem stale powtarza czynności, które wywołują u niej krótkotrwałe poczucie szczęścia i spokoju. Wielokrotnie powtarzany wzorzec ulega utrwaleniu, a odzyskanie kontroli nad własnym zachowaniem staje się coraz trudniejsze.

Zaburzenia nawyków i popędów – rodzaje

Obowiązująca aktualnie Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 wyróżnia następujące rodzaje zaburzeń nawyków i popędów:

Kleptomania

Kleptomania to skłonność do patologicznych, powtarzających się kradzieży. Ich przyczyną jest niemożliwy do pohamowania wewnętrzny przymus, wywołany narastającym napięciem emocjonalnym. Kleptomania różni się od zwykłych kradzieży motywacją – powodem kradzieży nie jest wysoka wartość skradzionych przedmiotów ani chęć wzbogacenia się.

Kradzione przedmioty nie są później wykorzystywane – złodziej najczęściej pozbywa się ich, rozdaje lub wyrzuca. Po dokonaniu kradzieży pojawia się krótkotrwałe uczucie gratyfikacji i szczęścia.

Pomiędzy dokonywanymi kradzieżami, osoby z kleptomanią doświadczają negatywnych emocji i poczucia winy. Kleptomania występuje około 2-3 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Zaburzenie to może prowadzić do poważnych konsekwencji społecznych i prawnych.

Piromania

Piromania oznacza chorobliwą skłonność do podpalania rozmaitych obiektów i wywoływania pożarów. Osoba dotknięta piromanią wykazuje nadmierne zainteresowanie, a wręcz fascynację tematyką ognia. Podpalenia nie są dokonywane z określoną intencją.

Podobnie jak w przypadku pozostałych zaburzeń nawyków i popędów, ich celem jest chwilowe rozładowanie napięcia emocjonalnego.

Bezpośrednio po dokonaniu podpalenia pojawia się uczucie ekscytacji. Piromania często występuje w połączeniu z innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak antyspołeczne zaburzenie osobowości, niepełnosprawność intelektualna oraz uzależnienia.

Hazard patologiczny

Uprawianie hazardu może mieć formę rekreacyjną, ryzykowną lub patologiczną. Problem hazardu patologicznego występuje u osób, dla których hazard osiągnął pozycję jednego z najwyższych priorytetów w życiu.

Pacjenci z tym zaburzeniem zaniedbują pozostałe życiowe aktywności i obszary, takie jak życie rodzinne i zawodowe, relacje społeczne czy status materialny. Hazard patologiczny jest formą uzależnienia ze wszystkimi jego konsekwencjami.

Podczas gry pojawiają się silne emocje i ekscytacja. Każdorazowa wygrana wywołuje silne pobudzenie układu nagrody. Porażki stymulują natomiast kolejne podejścia do gry w celu nadrobienia strat finansowych i zmniejszenia napięcia emocjonalnego.

Z czasem ilość pieniędzy wydawanych na hazard jest coraz większa, a zaangażowanie w gry staje się dominującą aktywnością życiową.

Trichotillomania

Trichotillomania to rzadkie zaburzenie nawyków i popędów, polegające na nawykowym wyrywaniu sobie włosów. Trichotillomania prowadzi do widocznych ubytków w owłosieniu. Podobnie jak w innych zaburzeniach kontroli impulsów, bezpośrednio przed wyrwaniem włosa pojawia się uczucie niemożliwego do opanowania przymusu. Z kolei wyrwanie włosa powoduje chwilową ulgę i przyjemność.

Trichotillomania najczęściej dotyczy włosów na głowie, jednak zdarzają się przypadki wyrywania rzęs, brwi, czy włosów łonowych. Wyrywanie sobie włosów jest przyczyną cierpienia psychicznego, może powodować istotne problemy społeczne i zawodowe.

U części pacjentów trichotillomania współistnieje z innymi zaburzeniami psychicznymi. Jednym z nich jest trichofagia, czyli nawykowe połykanie włosów. Konsekwencją połykania włosów może być powstawanie tzw. trichobezoarów, czyli zbitków włosów umiejscowionych w przewodzie pokarmowym.

Uzależnienia behawioralne

Uzależnienia behawioralne to grupa nałogów związanych z wykonywaniem określonych czynności. Jest to stosunkowo nowa grupa uzależnień, które od niedawna zaczęto postrzegać w kategoriach jednostek chorobowych. Do uzależnień behawioralnych należą m.in. pracoholizm, zakupoholizm, uzależnienie od internetu, telefonu komórkowego czy gier komputerowych, a także kompulsywne objadanie się.

Uzależnienia behawioralne dotyczą więc czynności dnia codziennego, które u większości ludzi nie przyjmują patologicznego wymiaru. U pewnej grupy osób ich częste powtarzanie prowadzi do utraty kontroli – pojawia się uczucie przymusu oraz cechy podobne do uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Cały czas badane są mechanizmy powstawania uzależnień behawioralnych. Wiadomo, że do ich rozwoju przyczyniać się mogą czynniki genetyczne, zmiany w funkcjonowaniu mózgu, warunki środowiskowe, a także zaburzone schematy radzenia sobie z trudnymi emocjami.

Zaburzenia nawyków i popędów – różnicowanie

Diagnostyka zaburzeń nawyków i popędów wymaga różnicowania z innymi zaburzeniami psychicznymi, które mogą mieć podobny obraz. Spośród wszystkich problemów psychicznych, zaburzenia nawyków i popędów w największym stopniu przypominają zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (tzw. „nerwica natręctw”).

Kompulsje to przymusowo wykonywane i wielokrotnie powtarzane czynności, takie jak mycie rąk, porządkowanie przedmiotów lub sprawdzanie, czy drzwi zostały odpowiednio zamknięte.

Zaburzenia nawyków i popędów przypominają nerwicę natręctw pod wieloma względami. Wspólne dla obu zaburzeń jest poczucie silnego, niemożliwego do opanowania przymusu wykonania danej czynności oraz rozładowanie za jej pomocą narastającego napięcia emocjonalnego. Podstawową różnicą między tymi zaburzeniami jest nastawienie pacjenta do swojego zachowania.

W nerwicy natręctw, osoba powtarzająca dane czynności czuje wobec nich niechęć, dostrzega ich bezsensowność i pragnie ich zaprzestać. Pacjenci z zaburzeniami nawyków i popędów odczuwają przyjemność z wykonywanej czynności, a motywacją do jej powtarzania są towarzyszące jej pozytywne emocje (np. uczucie silnego podniecenia podczas obserwacji ognia przez piromana).

Zaburzenia nawyków i popędów – leczenie

Leczenie zaburzeń nawyków i popędów rozpoczyna się od postawienia właściwej diagnozy. Konieczna jest odpowiedź na pytanie, czy zaburzenie ma charakter pierwotny, czy jest skutkiem innych problemów psychicznych.

Jeśli u pacjenta zostanie rozpoznana współistniejąca choroba psychiczna (np. zaburzenia nerwicowe lub depresja), konieczne jest włączenie właściwego leczenia. W przypadku większości zaburzeń nawyków i popędów, leczenie farmakologiczne ma znaczenie wspierające.

Podstawę leczenia stanowi psychoterapia. Jej podstawowym celem jest uświadomienie pacjentowi chorobowego wymiaru jego zachowań.

Gdy uda się nawiązać relację terapeutyczną, terapia ma na celu analizę przyczyn zaburzenia oraz nauczenie pacjenta innych, niepatologicznych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami. Cenną metodą terapeutyczną są grupy wsparcia (m.in. Wspólnota Anonimowych Hazardzistów), umożliwiające wymianę doświadczeń pacjentów i pomoc w zdrowieniu.

Krzysztofa Białożyt