Osobowość paranoiczna - przyczyny, objawy, leczenie

Osobowość paranoiczna (paranoiczne zaburzenie osobowości) związana jest przede wszystkim ze znaczną podejrzliwością wobec innych ludzi oraz z przekonaniem, że wszyscy z otoczenia chcą wyrządzić pacjentowi z tym zaburzeniem osobowości jakąś krzywdę. Innymi przejawami paranoicznego zaburzenia osobowości mogą być również stałe podejrzewanie partnera o niewierność oraz tendencja do długiego przeżywania różnych krytycznych uwag. Przeczytaj, co może stanowić przyczyny osobowości paranoicznej, sprawdź, jakie są jeszcze inne objawy tego zaburzenia osobowości, a także dowiedz się, na czym polega leczenie osobowości paranoicznej.

Spis treści

1. Osobowość paranoiczna: przyczyny
2. Osobowość paranoiczna: objawy
3. Osobowość paranoiczna: rozpoznawanie
4. Osobowość paranoiczna: leczenie

Osobowość paranoiczna (paranoiczne zaburzenie osobowości) to jedno z wyróżnianych zaburzeń osobowości. Tak jak każdemu z nas zdarza się być podejrzliwym w stosunku co do innych – szczególnie obcych ludzi – tak w przypadku osób z osobowością paranoiczną podejrzliwość ta przybiera zdecydowanie patologiczne natężenie: ludzie ci mają bowiem wrażenie, że całe ich otoczenie planuje im wyrządzić jakąś krzywdę i snuje przeciwko nim jakieś złowieszcze plany.

Początek paranoicznego zaburzenia osobowości, podobnie jak innych rodzajów zaburzeń osobowości, ma zwykle miejsce w okresie dorastania lub młodej dorosłości. Częstość występowania osobowości paranoicznej w populacji ogólnej bywa oceniana różnie, ogólnie jednak szacuje się, że tego typu zaburzenia osobowości ma od 0,5 do 2,5% ludzi. Osobowość paranoiczna częściej niż u kobiet stwierdzana jest mężczyzn.

Osobowość paranoiczna: przyczyny

Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń osobowości, tak i przyczyny osobowości paranoicznej nie zostały dotychczas jednoznacznie określone. Ogólnie sugeruje się, że patogeneza tego problemu jest wieloczynnikowa i wpływ na jego występowanie mają zarówno czynniki biologiczne, jak i środowiskowe. W przypadku pierwszych z wymienionych mowa chociażby o genach – okazuje się bowiem, że wtedy, kiedy w rodzinie danego człowieka ktoś cierpiał na jakieś zaburzenia osobowości, to ryzyko, że i u tej osoby rozwinie się któryś z zaliczanych do tej grupy problemów, jest zwiększone. Zauważalna bywa również zwiększona częstość występowania zaburzeń osobowości typu paranoicznego w tych rodzinach, w których ktoś wcześniej zmagał się ze schizofrenią lub z zaburzeniami urojeniowymi.

Wpływ na rozwój paranoicznego zaburzenia osobowości mogą mieć również różne trudności doświadczane w okresie dzieciństwa, takie jak np. maltretowanie czy narażenie na jakieś inne formy przemocy. Uważa się także, że sprzyjać występowaniu tego problemu (szczególnie u osób ku niemu predysponowanych, np. ze względu na obciążenia rodzinne) może prześladowanie młodego człowieka przez rówieśników, mające miejsce chociażby w szkole.

Osobowość paranoiczna: objawy

Samo bycie podejrzliwym i nieufnym nie jest wystarczające do tego, by rozpoznana u pacjenta została osobowość paranoiczna. W celu postawienia takiej diagnozy konieczne jest stwierdzenie wielu innych, dodatkowych dolegliwości, które w znacząco negatywny sposób wpływają na codzienne funkcjonowanie człowieka. Za typowe objawy osobowości paranoicznej uznawane są:

• stałe obawy przed wykorzystaniem przez innych ludzi oraz przed doświadczeniem z ich strony jakiejś krzywdy – pacjent z osobowością paranoiczną stale jest przekonany, że inni ludzie chcą mu, na bardzo różnorodne sposoby, zaszkodzić,
• trudności w relacji z partnerem: pacjent z paranoicznym zaburzeniem osobowości jest przekonany, że pozostająca z nim w związku osoba nie jest mu wierna, ma on również wrażenie, że nie może on w pełni ufać swojemu partnerowi,
• trudności z relacjami społecznymi: osobowość paranoiczna cechuje się unikaniem rozmów o sobie czy swoich problemach – człowiek z tym zaburzeniem bardzo niechętnie zwierza się komukolwiek z powodu tego, iż obawia się on, że przekazane innym informacje zostaną wykorzystane przeciwko niemu,
• wyjątkowa łatwość w przekreślaniu innych ludzi: wtedy, kiedy człowiek z osobowością paranoiczną ma choćby cień podejrzenia, że jest przez kogoś oszukiwany lub ma wrażenie, że dana osoba jest w stosunku co do niego nielojalna, bardzo szybko może on całkowicie zrywać z nią kontakt,
• długie przeżywanie różnych zniewag czy krytycznych uwag: pacjentowi z osobowością paranoiczną bardzo trudno jest wybaczać innym, można powiedzieć, że tak naprawdę pielęgnuje on w sobie urazę i przez bardzo długi czas odczuwa się on pokrzywdzony po różnych zniewagach czy krytyce,
• niska tolerancja frustracji,
• stała potrzeba – zwykle nieuzasadniona – walki o swoje prawa,
• posiadanie nadmiernie rozbudowanego poczucia własnej wartości.

Warto tutaj podkreślić to, że osobowość paranoiczna naprawdę znacząco komplikuje pacjentowi zwyczajne funkcjonowanie. Każdy z nas czasami jest nieufny, w przypadku jednak paranoicznego zaburzenia osobowości rozmyślania dotyczące tego, w jaki sposób inni ludzie próbują pacjentowi zaszkodzić, mogą tak naprawdę zdominować całe jego życie. W skrajnych przypadkach zdarza się, że człowiek z osobowością paranoiczną – z powodu swoich obaw dotyczących skrzywdzenia go przez innych ludzi – całkowicie się izoluje zarówno od swoich znajomych, jak i nawet od członków najbliższej rodziny.

Osobowość paranoiczna: rozpoznawanie

Pacjent z osobowością paranoiczną bardzo rzadko zgłasza się sam do specjalisty – typowo w jego mniemaniu absolutnie nic mu nie dolega. Zazwyczaj to jego bliscy podejmują próby nakłonienia go do poszukiwania pomocy, zdarza się również, że osoba będąca w związku z człowiekiem z paranoicznym zaburzeniem osobowości, mająca dosyć ciągłych oskarżeń o niewierność, nakłania go do porozmawiania z psychologiem czy psychiatrą.

W rozpoznawaniu osobowości paranoicznej najistotniejsze jest stwierdzenie charakterystycznych dla tego problemu objawów. Przed postawieniem diagnozy zawsze istnieje jednak konieczność wykluczenia innego potencjalnego podłoża występujących u pacjenta dolegliwości. W diagnostyce różnicowej uwzględnia się przede wszystkim inne rodzaje zaburzeń osobowości, takie jak m.in. osobowość schizoidalna, osobowość borderline czy osobowość unikająca i histrioniczna. Przed rozpoznaniem osobowości paranoicznej konieczne jest także wykluczenie tego, że dolegliwości pacjenta spowodowane są schizofrenią czy zaburzeniami urojeniowymi. Diagnozy nie można postawić także wtedy, kiedy przypominające paranoiczne zaburzenia osobowości problemy spowodowane są przez zażycie jakichś substancji psychoaktywnych.

Przy podejrzeniu osobowości paranoicznej wizyta u psychiatry jest niezbędna również i z tego powodu, iż u ludzi obarczonych tym problemem nierzadko współistnieją inne – poza zaburzeniami osobowości – problemy natury psychiatrycznej. Takowymi mogą być m.in. zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe czy znaczna tendencja do przejawiania zachowań agresywnych.

Osobowość paranoiczna: leczenie

Leczenie osobowości paranoicznej jest możliwe, ale – co wymaga wyraźnego podkreślenia – zdecydowanie nie jest proste. Podstawowe związane z tym zaburzeniem problemy, czyli podejrzliwość i wrażenie, że wszyscy chcą zrobić pacjentowi krzywdę, przejawiane są nie tylko w stosunku co do znajomych ludzi, ale i ku obcym – w tym również ku lekarzom czy terapeutom, z którymi styka się człowiek z osobowością paranoiczną. Kluczem do sukcesu jakiejkolwiek terapii jest zaś zbudowanie relacji terapeutycznej, w której pacjent obdarza swojego terapeutę zaufaniem – z tego właśnie powodu z leczeniem osobowości paranoicznej związane są dość niestety często różne trudności (nierzadko zdarza się chociażby sytuacja, gdzie pacjent bardzo szybko rezygnuje z terapii z powodu braku zaufania do terapeuty).

Podstawową rolę w leczeniu paranoicznego zaburzenia osobowości odgrywa właśnie psychoterapia. Nie wyróżnia się jakiegoś jednego, konkretnego rodzaju psychoterapii, który byłby najkorzystniejszy w przypadku osobowości paranoicznej – u różnych pacjentów korzystne efekty mogą przynosić całkowicie odmienne techniki terapeutyczne. Przykładowymi rodzajami terapii, które mogą dawać oczekiwane rezultaty u osób z paranoicznym zaburzeniem osobowością, są psychoterapia poznawczo-behawioralna oraz terapia psychodynamiczna.

Choć jest to sytuacja rzadka, to czasami pacjentom z osobowością paranoiczną zalecana jest farmakoterapia. Należy tutaj jednak podkreślić, że leki nie mają na celu wyleczyć pacjenta z zaburzeń osobowości, lecz tak naprawdę celem ich stosowania ma być zlikwidowanie innych, współwystępujących u niego problemów. Farmakoterapia u osób z paranoicznym zaburzeniem osobowości może być rozpoczynana np. przy wystąpieniu zaburzeń depresyjnych (wtedy pacjentowi zalecone mogą być leki przeciwdepresyjne) czy też wtedy, kiedy stwierdzone zostaną u niego nasilone przejawy lęku.

Źródła:

Triebwasser J. et al., Paranoid Personality Disorder, Journal of Personality Disorders 2013: Vol. 27, No. 6, pp. 795-805.

„Psychiatria”, red. naukowa M. Jarema, J. Rabe-Jabłońska, wyd. PZWL, Warszawa 2011

„Psychiatria. Podręcznik dla studentów”, B. K. Puri, I. H. Treasaden, red. wyd. I polskiego J. Rybakowski, F. Rybakowski, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2014