Depresja u dzieci i nastolatków - przyczyny i objawy. Jak pomóc dziecku z depresją?

Zaburzenia depresyjne u dzieci i nastolatków stają się coraz częstsze, do czego przyczyniają się bardzo różne problemy. Depresja u najmłodszych przebiega nieco inaczej niż u osób dorosłych, dlatego też warto znać jej objawy, aby w razie potrzeby udzielić młodemu pacjentowi jak najszybciej niezbędnej mu pomocy.

Spis treści

1. Depresja u dzieci i nastolatków: statystyki
2. Przyczyny depresji u dzieci i nastolatków
3. Objawy depresji u dzieci i nastolatków
4. Depresja u dzieci i nastolatków: rozpoznawanie
5. Leczenie depresji u dzieci i nastolatków
6. Depresja u dzieci i nastolatków: rokowania

Depresja u dzieci i nastolatków jak najbardziej występuje, co więcej – jej rozpowszechnienie jest zdecydowanie większe, niż można by tylko przypuszczać. Niestety niejednokrotnie wciąż zetknąć się można z opiniami, że zaburzenia psychiczne u dzieci to fikcja. Niejeden dorosły jest przekonany, że takowe problemy u najmłodszych po prostu nie występują. Tego rodzaju myślenie jest absolutnie krzywdzące i sprawia, że część wymagających pomocy pacjentów takowej nie otrzymuje lub otrzymuje ją, ale zdecydowanie zbyt późno.

W rzeczywistości rozmaite zaburzenia psychiczne – zarówno depresja, zaburzenia lękowe, jak i schizofrenia czy zaburzenia odżywiania – coraz częściej spotykane są u dzieci i młodzieży. Oprócz tego część problemów z kręgu zainteresowania psychiatrii, takie jak ADHD czy zaburzenia ze spektrum autyzmu, są po prostu typowe właśnie dla okresu dzieciństwa czy adolescencji.

Depresja u dzieci i nastolatków: statystyki

Statystyki dotyczące częstości występowania zaburzeń depresyjnych nie napawają optymizmem. Szacuje się, że depresja spotykana jest u 2% dzieci i u 8% nastolatków. Liczby te są po prostu duże, warto jednak zwrócić uwagę, że z bardzo dużym prawdopodobieństwem statystyki są niedoszacowane.

W Polsce brakuje psychiatrów dziecięcych, oprócz tego wielu rodziców wciąż obawia się wizyt u tego typu specjalistów, przez co ostatecznie wiele przypadków dziecięcej depresji może w ogóle nie zostać rozpoznane.

Przyczyny depresji u dzieci i nastolatków

W przypadku wielu zaburzeń i chorób psychicznych ich patogeneza nie została jednoznacznie określona, podobnie jest też z zaburzeniami depresyjnymi. Uważa się jednak, że znacznie w rozwoju depresji mają trzy grupy czynników:

• biologiczne,
• psychologiczne
• oraz środowiskowe.

O roli czynników biologicznych w patogenezie różnych zaburzeń psychicznych, w tym depresji, wspomina się od dawna. Duże znaczenie mają tutaj uwarunkowania genetyczne.

Zauważalne bowiem jest to, że te dzieci, w których rodzinach ktoś zmagał się z zaburzeniami depresyjnymi, same często zmagają się z tego typu problemami.

Od lat powiązywane z depresją są również nieprawidłowości dotyczące stężeń różnych neuroprzekaźników – m.in. serotoniny i noradrenaliny – w ośrodkowym układzie nerwowym.

Czynniki psychologiczne to nic innego, jak swoisty konstrukt psychiki danego dziecka. Jedne dzieci są mniej, a inne bardziej wrażliwe. Ostatecznie u tych drugich różne trudne wydarzenia – np. śmierć bliskiej osoby, zmiana szkoły czy doświadczanie bullyingu – mogą w krótkim nawet czasie doprowadzić do wystąpienia depresji.

Powyżej w zasadzie nieco już wspomniano o czynnikach środowiskowych, które mają znaczenie w patogenezie depresji u dzieci i nastolatków. Depresji mogą sprzyjać znaczne zmiany życiowe:

• przeprowadzka,
• utrata pracy przez rodzica,
• oraz doświadczanie przemocy (zarówno psychicznej, jak i fizycznej czy seksualnej).

Warto tutaj wspomnieć, że zaburzenia depresyjne u dzieci niejednokrotnie mają duży związek ze szkołą. Współcześnie coraz więcej dzieci i nastolatków nie radzi sobie z presją. Oprócz tego wiele młodych pacjentów staje się ofiarami przemocy ze strony swoich rówieśników.

W ostatnim czasie doszła jeszcze jedna, dotychczas nieznana możliwa przyczyna depresji u dzieci i nastolatków – nauczanie zdalne. Doszło do niego wraz z 2020 rokiem, kiedy to na świecie pojawiła się pandemia COVID-19.

Konieczność ciągłego przebywania w domu, odizolowanie od rówieśników oraz spędzanie wielu godzin przed ekranem komputera sprawiły, że u części uczniów pojawiły się objawy depresyjne, a u innych rozwinęła się pełnoobjawowa depresja.

Objawy depresji u dzieci i nastolatków

Depresja u dzieci i nastolatków różni się od depresji stwierdzanej u osób dorosłych. Powszechnie kojarzone z depresją są takie problemy, jak np. obniżenie nastroju, zaburzenia snu czy poczucie ciągłego zmęczenia.

Objawy depresji u dzieci i nastolatków bywają z kolei nieco inne i mogą nimi być:

• wahania nastroju (dziecko może mieć zarówno obniżony nastrój, jak i stawać się bardzo drażliwe),
• zachowania autoagresywne (takie jak np. dokonywanie samookaleczeń czy podduszanie się),
• pobudzenie psychoruchowe (bierze się ono zazwyczaj z odczuwania przez młodego pacjenta niepokoju lub napięcia),
• zaburzenia pamięci i koncentracji,
• trudności ze snem (takie jak np. problemy z zaśnięciem, wybudzanie się w nocy czy bardzo wczesne wstawanie),
• zmiany apetytu,
• płaczliwość,
• zobojętnienie,
• utrata wcześniejszych zainteresowań,
• tendencja do podejmowania impulsywnych działań,
• wycofanie się z relacji społecznych,
• myśli rezygnacyjne (takie jak np. „życie jest bez sensu”).

Depresja u dzieci, podobnie jak u dorosłych, przebiegać może różnie i możliwe jest, że poza typowymi dla zaburzeń nastroju objawami u młodego pacjenta, pojawią się objawy psychotyczne. Mogą być nimi:

• urojenia winy,
• urojenia dotyczące zbliżającego się końca świata
• i omamy (zwykle w postaci słuchowych, gdzie pacjent może np. deklarować, że słyszy on głosy, które potępiają jego zachowanie czy wypowiadają się one o nim bardzo negatywnie).

U najmłodszych pacjentów depresja może przebiegać w postaci maskowanej, co oznacza, że na pierwszy plan wysuwać się będą inne niż uznawane za typowe dla depresji objawy. Takowymi mogą być m.in. dolegliwości natury somatycznej.

Zdarza się, że mały pacjent skarży się na częste bóle głowy czy bóle brzucha, z powodu których ma on wykonywany cały szereg różnych badań i żadne z nich nie pozwala na znalezienie przyczyn zgłaszanych przez niego dolegliwości.

W takiej sytuacji rodzic zdecydowanie powinien czujnie przyjrzeć się swojemu dziecku i rozważyć wizytę u psychologa czy psychiatry dziecięcego.

Do najpoważniejszych problemów związanych z zaburzeniami depresyjnymi są myśli i zamiary samobójcze.

Młody pacjent – wbrew pozorom – naprawdę może być przekonany, że jego życie jest całkowicie pozbawione sensu i próbować targnąć się na swoje życie. Nie jest również tak, że te osoby, które otwarcie opowiadają o tym, że mają myśli samobójcze, próby samobójczej nie podejmą – najczęściej jest to desperackie wołanie o pomoc.

Rodzic, który słyszy od swojego dziecka, że chciałoby ono zakończyć swoje życie, nie powinien zwlekać, a pilnie zgłaszać się do odpowiednich specjalistów.

Depresja u dzieci i nastolatków: rozpoznawanie

Podejrzewający u swojego dziecka depresję rodzic powinien udać się z nim na konsultację do psychologa lub psychiatry. Skłonić do niej powinny opisane powyżej możliwe objawy depresji u dzieci i nastolatków, ale i inne jeszcze, mniej oczywiste problemy.

O depresji może świadczyć chociażby nagła zmiana zachowania pociechy, jak i pogorszenie się jej wyników w nauce (szczególnie wtedy, gdy wcześniej dziecko było wzorowym uczniem).

Rozpoznanie depresji stawiane jest na podstawie badania psychiatrycznego oraz zebrania wywiadu zarówno z rodzicem, jak i samym pacjentem.

Warto tutaj jednak od razu zwrócić uwagę na to, że objawy depresyjne mogą pojawiać się nie tylko w przypadku depresji, lecz także w związku z całkowicie innymi jednostkami. Jako przykład można tutaj podać niedoczynność tarczycy.

Oprócz tego obniżenie nastroju i inne sugerujące depresję objawy mogą występować w przypadku przyjmowania pewnych leków (np. takich jak glikokortykosteroidy).

Z tego powodu psychiatra nie tylko zbiera dokładny wywiad, ale i w razie potrzeby informuje rodziców pacjenta o tym, jakie badania powinni oni u niego wykonać.

Leczenie depresji u dzieci i nastolatków

W leczeniu depresji u dzieci i nastolatków wykorzystywane są dwie podstawowe metody:

• psychoterapia
• oraz farmakoterapia.

Pierwsza z wymienionych w tej grupie wiekowej jest tak naprawdę metodą preferowaną. W Polsce jednak problem stanowi to, że dostęp do psychoterapii jest po prostu ograniczony. Pomocne w zwalczaniu problemu bywają różne oddziaływania terapeutyczne. Dość często jednak polecana jest terapia systemowa, w którą zaangażowany jest nie tylko mający depresję pacjent, ale i członkowie jego najbliższej rodziny.

Farmakologicznego leczenia depresji obawia się niejeden rodzic. Jednak czasami farmakoterapia jest po prostu niezbędna. Dziać się tak może np. u pacjentów z bardzo nasilonymi objawami depresji. Oprócz tego czasami pacjent bez leków może nie być w stanie efektywnie uczestniczyć w psychoterapii.

Obawy rodziców dotyczące leków psychotropowych bywają bardzo różne. Zwykle jednak martwią się oni tym, że przez ich przyjmowanie dziecko uzależni się od nich czy też stanie się całkowicie niezdolne do zwyczajnego funkcjonowania. W przypadku leków przeciwdepresyjnych takowego zagrożenia tak naprawdę nie ma.

Najczęściej młodym pacjentom zalecane są środki z grupy inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny, takie jak np. sertralinaczy fluoksetyna.

Preparaty te są zwykle dobrze tolerowane. Skutki uboczne (takie jak np. bóle głowy, senność czy zaburzenia żołądkowo-jelitowe), jeżeli w ogóle, to pojawiają się przez maksymalnie kilkanaście dni od wdrożenia tych leków, a potem samoistnie ustępują.

Inną jeszcze obawą rodziców jest to, że kiedy zaczną oni podawać antydepresanty swojemu dziecku, to będzie ono musiało je przyjmować już do końca swojego życia. To zdecydowanie nie jest prawdą – zalecany czas leczenia pojedynczego epizodu depresji wynosi bowiem 6 do 12 miesięcy.

Leki przeciwdepresyjne u dzieci i nastolatków mogą przynosić oczekiwane efekty, trzeba tutaj jednak podkreślić, że muszą one być zażywane ściśle zgodnie z zaleceniami lekarskimi. Część rodziców decyduje się na ich odstawienie po tym, jak zauważą oni efekty leczenia. Takie postępowanie jest bardzo niebezpieczne, ponieważ grozi ono szybkim nawrotem objawów.

Inni opiekunowie podają swoim pociechy leki przeciwdepresyjne i po krótkim czasie – ze względu na brak poprawy – rezygnują z ich stosowania. Tutaj należy zwrócić uwagę na to, że antydepresanty nie działają od razu. Należy zwyczajnie uzbroić się w cierpliwość, ponieważ pierwsze efekty mogą się pojawiać po 2-4 tygodniach, ostateczne zaś nawet po upływie 12 tygodni od rozpoczęcia leczenia.

Warto tutaj wspomnieć, że leki przeciwdepresyjne nie są jedynymi, które są wykorzystywane w leczeniu depresji u dzieci i nastolatków. Przykładowo w przypadku depresji psychotycznej zalecane może być również stosowanie leków psychotycznych. Czasami zaś wykorzystanie znajdują również i leki normotymiczne (stabilizujące nastrój).

Istotnym, związanym z leczeniem depresji aspektem jest to, gdzie powinien być leczony młody pacjent. Opcji jest co najmniej kilka i najwięcej dzieci korzysta z pomocy w poradniach zdrowia psychicznego. Leczenie ambulatoryjne zasadniczo jest odpowiednie dla tych pacjentów, których stan jest raczej stabilny.

W sytuacji, gdy pacjent zagraża swojemu życiu, np. z powodu nasilonych zamiarów samobójczych – powinien on być hospitalizowany w odpowiednim szpitalu psychiatrycznym dla dzieci i młodzieży.

Inną jeszcze opcją jest pobyt w dziennym oddziale psychiatrycznym, gdzie pacjenci uczęszczają na zajęcia terapeutyczne od poniedziałku do piątku, a popołudnia i weekendy spędzają w swoich domach.

Warto tutaj wspomnieć, że polska psychiatria dziecięca od wielu lat przeżywa swoisty kryzys. Potrzebujących pomocy dzieci jest bardzo dużo, psychiatrów zaś i oddziałów psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży zdecydowanie za mało. To właśnie z tego powodu w mediach nierzadko pojawiają się doniesienia o różnych tragediach, takich jak popełnione przez bardzo młodych ludzi samobójstwa.

Obecnie nie wszystkie dzieci, które tego potrzebują, mają szanse na znalezienie miejsca w szpitalu. Między innymi z tego właśnie powodu rodzice powinni być naprawdę wyczuleni i wtedy, gdy zauważą oni zmianę zachowania swojego dziecka, jak najszybciej reagować. Wcześnie udzielona pomoc może oddalać konieczność znalezienia się dziecka w szpitalu.

Depresja u dzieci i nastolatków: rokowania

Rokowania dzieci, u których wystąpiła depresja, uzależnione są od wielu tak naprawdę czynników. Lepsze są one wtedy, gdy problem pojawił się w związku z jakąś konkretną sytuacją, np. rozwodem rodziców, śmiercią kogoś bliskiego czy zmianą szkoły.

O gorszych rokowaniach można z kolei mówić wtedy, gdy depresja pojawiła się bez żadnej uchwytnej przyczyny.

Ogólnie w sytuacji, gdy objawy depresji pojawiły się w dzieciństwie lub okresie nastoletnim, pacjent ma zwiększone ryzyko tego, że depresja pojawi się u niego również i w dorosłości.

Czytaj też: Leczenie depresji. W jaki sposób leczyć depresję?