Co to jest deja vu? Na czym polega zaburzenie wspomnień?

Termin ,,deja vu" często pojawia się w literaturze, filmach, ale i w medycynie. Jest to rodzaj paramnezji - zaburzenia wspomnień. Oznacza odczuwanie, że jakaś sytuacja przeżywana była już w przeszłości z jednoczesną wiedzą o tym, że nie jest to możliwe. Czy deja vu jest naturalnym zjawiskiem? Czym jest deja vu i co oznacza jego częste występowanie?

Spis treści

1. Deja vu: co to znaczy?
2. Deja vu: jak to działa?
3. Deja vu jako zaburzenie wspomnień
4. Deja vu: przyczyny
5. Deja vu jako objaw choroby
6. Deja vu: co oznacza jego występowanie?

Deja vu: co to znaczy?

Deja vu - termin ten pochodzi z języka francuskiego i oznacza "już widziane". Istotnie, osoby doświadczające deja vu, czyli według naukowców 60 procent z nas, mają wrażenie, że doświadczyły już danej sytuacji, choć z drugiej strony zdają sobie sprawę, że tak być nie mogło, ponieważ są np. w danym miejscu po raz pierwszy.

Deja vu może dotyczyć tak naprawdę dużego zakresu zdarzeń. Osobie znajdującej się np. w restauracji może się nagle zacząć wydawać, że przeżywała już tę sytuację, co więcej – może wystąpić u niej przeświadczenie, że dokładnie wie, co się za chwilę po kolei będzie działo.

Deja vu: jak to działa?

Deja vu posiada pewne swoiste dla siebie cechy, wśród których wymienić można:

• nagłe wystąpienie zaburzenia;
• zjawisko i towarzyszące mu uczucia trwają zaledwie kilka sekund;
• brak możliwości podania, kiedy w przeszłości miałoby odbyć się dane, przeżywane już kiedyś wydarzenie;
• wspomnienie dotyczy całej sytuacji, a nie jednego przedmiotu czy osoby.

Deja vu jako zaburzenie wspomnień

Deja vu zalicza się do paramnezji, a więc zaburzeń wspomnień. Rozpoznajemy dane zdarzenie, miejsce, jako coś, z czym już się zetknęliśmy, ale nie potrafimy nic więcej na ten temat powiedzieć, a zjawisko rozpoznania jest błędne.

Deja vu nie jest jedyną znaną psychologii paramnezją. Wśród innych zaburzeń wspomnień wymienić należy:

• Jamais vu - ten rodzaj zaburzenia wspomnień możemy określić jako odwrotność deja vu - zachodzi, gdy błędnie oceniamy wcześniej znane wydarzenie, miejsce jako zupełnie nowe.
• Błędna atrybucja - to rodzaj paramnezji, w którym prawidłowo rozpoznajemy daną sytuację, ale błędnie przypisujemy ją do konkretnej osoby czy miejsca. Boleśnie przekonał się o tym psycholog Donald Thomson niesłusznie oskarżony o gwałt, którego dokładny przebieg podała ofiara. Szczęśliwie dla psychologa w czasie napaści znajdował się on w siedzibie telewizji, gdzie krótki czas wcześniej występował na żywo. Ofiara tuż przed gwałtem oglądała wywiad z psychologiem i błędnie przypisała mu sprawstwo napaści.
• Nieświadomy plagiat - z tą paramnezją mamy do czynienia, jeśli przywołujemy daną informację jako swoją, bez zdawania sobie sprawy, że jest ona autorstwa innej osoby, chodzi np. o przypisanie sobie czyjejś opinii czy tekstu piosenki.

Czytaj też: Trening mózgu, czyli ćwiczenia na dobrą pamięć

Deja vu: przyczyny

Deja vu nadal pozostaje zjawiskiem dość tajemniczym, nawet dla naukowców. W zamierzchłej przeszłości za główną przyczynę tej paramnezji uznawano zjawiska związane z reinkarnacją. Obecnie poglądy dotyczące przyczyn deja vu są już nieco inne, ale dokładne mechanizmy jego występowania wciąż stanowią jednak pewną zagadkę.

Poniżej przedstawiamy najczęstsze teorie naukowców na ten temat.

Deja vu jako objaw choroby

Paramnezje mogą wystąpić tak naprawdę u każdego, nawet u całkowicie zdrowego człowieka. Istnieją jednak pewne stany, w których obserwuje się tendencję do częstszego występowania deja vu.

Głównymi problemami związanymi z pojawianiem się u pacjentów paramnezji są schorzenia neurologiczne. Złudzenia pamięciowe mogą być częścią aury migrenowej, ale i stanowić jedno ze spektrum zaburzeń związanych z napadami padaczkowymi (szczególnie dotyczy to padaczki skroniowej).

Terminu "deja vecu" po raz pierwszy użył w 1873 r. w swoim wierszu "Kalejdoskop" Paul Verlaine

Analizą deja vu i jego przyczyn zajmował się Zygmunt Freud. Według jego teorii, mechanizmami psychologicznymi prowadzącymi do tej paramnezji, mogłyby być np. występowanie u pacjenta nieuświadomionych wcześniej życzeń czy też to, że dana sytuacja budzi w człowieku jakiegoś rodzaju fantazje.

Badania dotyczące paramnezji nierzadko prowadzą do ciekawych wniosków. Nie budzi zapewne zdziwienia, że naukowcy próbowali powiązać ich występowanie z cierpieniem przez pacjentów na różnego rodzaju choroby psychiczne.

Ostatecznie okazało się, że jednoznacznego związku pomiędzy czy to schizofrenią, czy zaburzeniami lękowymi a deja vu zasadniczo... nie ma.

Czytaj też:

Sposoby na dobrą pamięć

Jak działa pamięć?

Nostalgia i jej wpływ na psychikę

2. Przeniesienie wrażenia familiarności z jednego elementu na całość sytuacji

Zjawiskiem deja vu postanowił zająć się w swoich badaniach dr Marcin Małecki, psycholog z SWPS¹. Naukowiec przeprowadził doświadczenie na grupie 200 osób, z którego wynikło, że wystarczy jeden znany nam element, by to odczucie odnieść do całej sytuacji.

Psycholog podaje przykład wycieczki na Bora-Bora: wchodząc po raz pierwszy do hotelowego pokoju na wyspie, na której nigdy nie byliśmy, możemy mieć przeświadczenie, że jednak kiedyś już to miejsce odwiedziliśmy. Jak to możliwe? Wystarczy np. ... stojąca w rogu lampa, łudząco podobna do tej, którą miała w swoim mieszkaniu nasza babcia lub podobny do widzianego wcześniej obrazek na ścianie.

O zaburzeniu wspomnień znanym jako deja vu pisali w swoich powieściach m. in. Lew Tołstoj i Charles Dickens.

Do podobnych wniosków doszli Elizabeth Marsh z Duke University i Alan Brown z Southern Methodist University - udowodnili, że informacje, które rejestrujemy nieświadomie, powracają później w postaci deja vu. Naukowcy przeprowadzili badania wśród studentów - pokazywali im fotografie, na których w ciągu jednej tylko sekundy mieli znaleźć czarny bądź biały krzyż.

W tak krótkim czasie badani nie mieli okazji przyjrzeć się zdjęciom dokładniej, choć przecież ich mózg zarejestrował widoczne w tle krajobrazy i budynki uniwersyteckie. Po tygodniu studentom pokazano zdjęcia kampusów, które umieszczone były w tle pokazywanych wcześniej zdjęć z krzyżami.

Studenci doświadczali uczucia, że już kiedyś tam byli, rozpoznawali je - doświadczali deja vu, choć przedstawiano im fotografie budynków uniwersytetów, na których nie studiowali i których wcześniej nie odwiedzili.

3. Deja vu sprawdza naszą pamięć

Akira O'Connor to kolejny badacz, który wziął pod lupę zjawisko deja vu². Zespół pod wodzą naukowca opracował sposób... wywoływania fałszywych wspomnień. Najpierw podawano danej osobie całą listę słów powiązanych z konkretnym pojęciem, np. "poduszka", "kołdra", "zmęczenie', "noc", jednak nie wspominano słowa "sen", które spajało wszystkie te skojarzenia.

Następnie naukowcy pytali badanych, czy słyszeli słowo "sen" - ci odpowiadali zgodnie z prawdą, że nie, jednak słowo te odbierali jako familiarne, znane im już wcześniej i doświadczali deja vu. Naukowcy badali też, jak w momencie doświadczania deja vu reaguje mózg badanych - okazało się, że aktywna była przednia część mózgu, która odpowiada za podejmowanie przez nas decyzji.

Akira O'Connor sformułował tezę, że ta właśnie część mózgu sprawdza tym samym, jak funkcjonuje nasza pamięć, wysyłając jednocześnie sygnał o konflikcie między tym, czego wydaje nam się, że doświadczyliśmy a rzeczywistym doświadczeniem.

Czytaj też: Przyczyny i objawy sklerozy

Deja vu: co oznacza jego występowanie?

Na podstawie wymienionych wyżej badań nie można wysnuć związku, że częste występowanie deja vu, jeśli nie jest powiązane z aurą migrenową czy napadami padaczkowymi, stanowi powód do niepokoju.

Najprawdopodobniej stanowi sposób rozwiązywania przez mózg konfliktów związanych z naszą pamięcią. Badacze wskazują jednak, że deja vu mogą częściej doświadczać:

• osoby młode,
• osoby często podróżujące,
• osoby przemęczone i żyjące w długotrwałym stresie.

Zazwyczaj deja vu występuje nie częściej niż raz w roku.

Źródła:

1. Dostęp do informacji o badaniu na stronie: http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.2466/19.04.PR0.116k25w1
2. Dostęp do informacji o badaniu na stronie: http://akiraoconnor.org/2016/08/16/this-is-your-brain-on-deja-vu/

Anna Sierant

lek. Tomasz Nęcki