Świadomość: czym jest? Ujęcie psychologiczne i medyczne

Świadomość można rozumieć jako zdolność zdawania sobie sprawy z tego, co dzieje się w naszym wnętrzu, ale i tego, co dzieje się dookoła nas. Spotkać się można z terminami podświadomość oraz nieświadomość – czym różnią się one od pojęcia świadomości i czym ona sama jest?

Spis treści

1. Świadomość: czym jest?
2. Świadomość w ujęciu psychologicznym
3. Świadomość w ujęciu medycznym
4. Kto jest najbardziej zainteresowany świadomością i różnymi jej rodzajami?

Świadomość to dla większości z nas tajemnicze zjawisko. Tak jak medycyna dość dobrze poznała już funkcjonowanie wielu różnych narządów, tak czynność jednego z organów do dziś nadal jest dość nieznana – mowa tutaj o ludzkim mózgu.

Znane są oczywiście ogólne zasady funkcjonowania ludzkiego układu nerwowego, medykom udaje się prowadzić badania nad działaniem różnych neuroprzekaźników, wciąż jednak wiele procesów zachodzących w ludzkich umysłach pozostaje wyjątkowo tajemniczymi. Jednym z takich zagadkowych aspektów jest świadomość.

Świadomość: czym jest?

Świadomość bywa definiowana naprawdę różnie. Po łacinie świadomość określano jako "conscientia", wyraz ten powstał z połączenia słów "con" ("z") oraz "scientia" ("wiedza"). W przeszłości terminem "conscientia" określano przede wszystkim wiedzę tajemną, jednakże w szerszym, bardziej metaforycznym ujęciu, można by go tłumaczyć jako wiedzę, którą każdy człowiek dzieli niejako tylko sam ze sobą.

Ogólnie przyjmuje się, że świadomość oznacza możliwość zdawania sobie sprawy z procesów wewnętrznych (zachodzących we wnętrzu organizmu) oraz z procesów zewnętrznych (czyli ze wszystkiego tego, co dzieje się na zewnątrz organizmu). W takim ujęciu dzięki świadomości ludzie mieliby możliwość m.in. odczuwania bólu czy posiadania wiedzy o własnych myślach, ale i świadomość pozwalałaby na orientowanie się w otoczeniu, czyli np. na zdawaniu sobie sprawy z tego, w jakim miejscu aktualnie się znajdujemy.

Powyżej świadomość połączono z ludźmi, czy jednak rzeczywiście Homo sapiens jest jedynym gatunkiem, który posiada świadomość – tego tak naprawdę do końca nie wiadomo. Dużo zależy tutaj od tego, jak szeroko ujmowana jest świadomość.

Jeżeli by przyjąć, że o świadomości można mówić już wtedy, kiedy dana istota jest w stanie zorientować się we własnym otoczeniu, to w takim przypadku można by mówić o tym, że i u zwierząt istnieje świadomość.

Gdyby zaś przyjąć, że o posiadaniu świadomości decyduje możliwość analizowania własnych myśli i stanów emocjonalnych, to wtedy zwierzęta niekoniecznie już mogłoby być zaliczane do organizmów cechujących się świadomością. Jak jednak jest naprawdę – tego współczesna medycyna i świat nauki po prostu nie wiedzą.

Czytaj też:

Zaburzenia świadomości: rodzaje i objawy

Wpływ świadomości psychicznej na układ odpornościowy

Zespół onejroidalny: przyczyny, objawy, leczenie

Świadomość w ujęciu psychologicznym

Zagadnienie świadomości było jednym z aspektów, które szczególnie interesowało ojca psychoanalizy, czyli Zygmunta Freuda. Ten wybitny lekarz wyróżniał kilka różnych rodzajów świadomości. Pierwszym z nich była "czysta" świadomość, czyli ta część ludzkiego umysłu, do której mamy w każdej chwili pełen dostęp. W świadomości bytować mają emocje i myśli, które znajdują się aktualnie w naszej głowie i które możemy w dowolnej chwili i w każdy możliwy sposób analizować.

Ze świadomością ściśle związany jest inny termin, czyli podświadomość. W niej również znajdują się różne uczucia i myśli, aczkolwiek nie są one dostępne tak od razu na wyciągnięcie ręki. Podświadomość stanowi swoisty magazyn, z którego możemy czerpać, aczkolwiek dopiero wtedy, kiedy rzeczywiście tego zechcemy.

Wytłumaczyć to można w bardzo jasny sposób: w świadomości myśli i emocje po prostu są, podświadomość z kolei gromadzi różne wspomnienia i stany emocjonalne i dopiero wtedy, kiedy zaczynamy o nich myśleć, zaczynają się one wydostawać z podświadomości. Do zbiorów różnych stanów psychicznych, zgromadzonych w tej części ludzkiego umysłu, dostać się więc nie jest trudno.

Jeszcze innym rodzajem świadomości jest nieświadomość. Podobnie jak w dwóch wspomnianych wyżej elementach ludzkiej psychiki, tak i w nieświadomości znajdują się różne emocje i myśli, do nich jednak – przynajmniej bez użycia specjalnych technik psychologiczno-psychoterapeutycznych – swobodnego dostępu nie mamy.

Czytaj też:

Czym jest świadomy sen i czym się różni od zwykłego?

Trening autogenny Schultza, czyli odprężenie i relaks

Dezorientacja: przyczyny, objawy i leczenie

Rola nieświadomości jest bardzo ważna, bo to do niej właśnie trafiają różnorodne ciężkie wspomnienia i myśli. W przypadku tego rodzaju świadomości, to w nim funkcjonują różnorodne stany emocjonalne, które – gdyby znajdowały się one w obrębie umysłu świadomego czy podświadomego – mogłyby doprowadzić do znacznego rozstroju nerwowego. Nieświadomość gromadzi więc różne emocje, które są wypierane przez ludzką psychikę.

Wyżej przedstawiony podział świadomości nierzadko przyrównywany jest do pływającej w morskiej wodzie góry lodowej. Jej wierzchołek stanowi to, co "widać" i do czego dostęp jest bardzo prosty, czyli świadomość. Część przejściowa – czyli to, co widoczne jest tylko częściowo, jednakże w części jest ukryte – to właśnie podświadomość. Nieświadomość w takim ujęciu znajduje się z kolei najniżej, jest nią to, czego w ogóle nie widzimy, bo jest to "zatopione" w odmętach wody.

Świadomość w ujęciu medycznym

Świadomością zainteresowani są nie tylko psychologowie, ale i lekarze. Ocena świadomości stanowi jeden z podstawowych aspektów, które są istotne chociażby w przypadku oceny stanu pacjenta, który stał się ofiarą np. jakiegoś wypadku. W przypadku, kiedy świadomość pacjenta nie odbiega od normy, określana jest ona jako "świadomość pełna".

U pacjentów występować mogą jednak również różne nieprawidłowości dotyczące świadomości, które określane są jako zaburzenia świadomości. Wśród nich wspomina się o ilościowych zaburzeniach świadomości (którymi są m.in. przymglenie świadomości czy śpiączka) oraz o jakościowych zaburzeniach świadomości (w których zmianom podlega świadomość pacjenta, ale i pojawiać się mogą różne inne objawy, ich przykładami są zespół majaczeniowy oraz zespół splątaniowy).