Oswajanie śmierci - jak poradzić sobie ze starością i umieraniem

Nie umiemy mówić o śmierci, choć jest przecież najbardziej intymnym, a zarazem najbardziej naturalnym wydarzeniem w życiu człowieka. Nie ma jednak w tym naszej winy.  Jak kruche jest życie, uświadamia nam tak naprawdę wiadomość o nieuleczalnej chorobie. Po szoku pojawia się niewiara w lekarską diagnozę: To musi być pomyłka!

Spis treści

1. Memento mori - śmierć dotyczy każdego
2. Od buntu do akceptacji śmierci
3. Oswajanie śmierci poprzez rozmowę z osobą chorą
4. Oswajanie śmierci: życie z wiedzą o nadchodzącej śmierci
5. Oswajanie śmierci: żałoba zwykle trwa około roku

Ojciec cały czas udawał, że dobrze się czuje. Nie przyznawał się do bólu. Nie chciał nas martwić. Wiedział, że umiera, ale nie udało nam się o tym porozmawiać - te słowa córki pacjenta hospicjum mogłoby powtórzyć wielu z nas. Dawniej ludzie umierali w domu, w otoczeniu bliskich. Żegnali się z nimi, godzili, przekazywali swoją wolę. Przy łożu śmierci stawali krewni i sąsiedzi. Był czas na czuwanie, modlitwę, ważne gesty. Dzisiaj śmierć została odarta z majestatu, wypchnięta z naszego życia jak coś wstydliwego. Często ma miejsce w szpitalu pod nieobecność rodziny, a my nie wiemy, jak się wobec niej zachować. Nie umiemy mówić o śmierci - najbardziej intymnym, a zarazem naturalnym wydarzeniu w życiu człowieka. Nie ma w tym naszej winy. Rozwój cywilizacji sprawił, że straciliśmy bezpośredni kontakt z przyrodą, a tym samym możliwość obserwowania jej rytmu. Zmienił się model rodziny. Najczęściej nie obserwujemy z bliska, jak starzeją się i umierają nasi dziadkowie, pradziadkowie. Śmierć jest więc dla nas czymś zupełnie nowym, niezrozumiałym i strasznym. A mimo to trzeba mówić o niej. Pracownicy hospicjów opiekujący się umierającymi twierdzą, że nie powinien to być w naszych domach temat tabu. Najlepiej oswajamy się z umieraniem, gdy o nim rozmawiamy. Pomagamy w ten sposób odchodzić naszym bliskim. I paradoksalnie, sami właśnie dzięki śmierci odnajdujemy głębszy, prawdziwy sens swojego życia.

Memento mori - śmierć dotyczy każdego

Ludziom młodym i w pełni zdrowym śmierć wydaje się tak odległa, że aż nierzeczywista. Wszyscy w głębi duszy łudzimy się, że nigdy nie nastąpi. O kruchości życia przypomina dopiero tak naprawdę nieuleczalna choroba. Na pierwszy plan wysuwa się ciało, bo od niego zależy nasze być albo nie być. Reszta jest nieważna. Choroba ciała staje się źródłem lęku przed bólem, niedołężnością, samotnością, sądem ostatecznym. Jedni mają odwagę mówić o tym wprost, inni sądzą, że taka rozmowa przybliży ich do śmierci, i unikają jej.

Od buntu do akceptacji śmierci

Nagła wiadomość o nieuleczalnej chorobie powoduje, że człowiek doznaje szoku, jest zdezorientowany. Zaraz potem zaczyna zaprzeczać wszystkiemu, co mówią lekarze: - To jakaś pomyłka. Niemożliwe, żebym był tak poważnie chory. Powoli jednak okrutna prawda zaczyna docierać do jego świadomości. Narasta złość przeciwko całemu światu, również przeciwko sobie. Chory nie potrafi zaakceptować własnej ułomności, utraty pozycji w rodzinie i firmie. - Niektórzy pacjenci dowiadują się o chorobie nowotworowej z dnia na dzień i tak samo szybko muszą zrezygnować z pracy - mówi Sławomira Woźniak, psycholog w Archidiecezjalnym Zespole Domowej Opieki Paliatywnej. - Szczególny gniew odczuwają mężczyźni będący na kierowniczych stanowiskach. Nie potrafią pogodzić się z faktem, że świat rządzi się innymi prawami niż te, które oni ustanowili. Że nieodłącznymi elementami życia są cierpienie i śmierć. Po pewnym czasie chory rezygnuje jednak z buntu i zaczyna się targować. Próbuje odwlec moment śmierci - do ślubu córki, do narodzin wnuka. Potem przestaje wierzyć w sens tych zabiegów i wpada w depresję. Nie chce przyjmować leków, jeść. Wreszcie dojrzewa do akceptacji choroby i śmierci. I o dziwo, to mu daje spokój. Staje się życzliwy dla otoczenia i samego siebie. Zaczyna nawet cieszyć się chwilą. - Pewna młoda kobieta znalazła największe szczęście w przyglądaniu się swoim dzieciom - opowiada Sławomira Woźniak. - „Tylko sobie siedzę i na nie patrzę. Nic więcej mi nie potrzeba” - zwykła mawiać. Ten rodzaj dystansu jest niemal nieosiągalny dla ludzi zdrowych.

Oswajanie śmierci poprzez rozmowę z osobą chorą

Rzadko odwiedzamy konających przyjaciół czy sąsiadów. Uważamy, że przecież nie wypada; że w takich momentach chory powinien pozostać sam na sam z rodziną. W konsekwencji nie mamy pojęcia, jak się zachować, co mówić, kiedy umierającym jest ktoś spośród naszych najbliższych. - W takiej sytuacji rodzina musi się dopiero nauczyć postępowania ze śmiertelnie chorym - mówi ksiądz Andrzej Dziedziul, dyrektor Ośrodka Hospicjum Domowe. Najczęściej otoczenie jest tak samo przerażone jak chory. Nie chce go zranić. Omija temat śmierci. Próbuje utrzymać prawdę w tajemnicy. Zdarza się również, że obie strony są świadome beznadziejności sytuacji, ale nie mówią o tym, żeby nie sprawiać sobie wzajemnie przykrości. Rozmowę zastępuje nieustannie powtarzane pytanie: „jak się czujesz?”. To rodzaj ucieczki przed problemem.

Oswajanie śmierci: życie z wiedzą o nadchodzącej śmierci

Wydawałoby się, że czas od wyjścia ze szpitala jest dla śmiertelnie chorego tylko czekaniem na koniec. „Przykro mi, ale nic się już nie da zrobić”. Te słowa lekarza wielu pacjentów traktuje jak wyrok. Do jego wykonania pozostaje zwykle jeszcze kilka miesięcy, tygodni, dni. Bywa, że ostatnie miesiące czy tygodnie życia stają się niezwykle cennym i pięknym okresem. Jest wreszcie okazja, by spotkać się z dawno nie widzianym krewnym, przebaczyć sąsiadowi, uporządkować sprawy majątkowe, zrzucić z serca dręczącą tajemnicę. To wszystko chory może zrealizować właśnie za pośrednictwem bliskich. Nie dokona tego, jeśli nie przełamią wspólnie bariery milczenia na temat śmierci.

Żal za życiem jest odczuwany przez umierających bez względu na wiek. Staruszek równie mocno broni się przed śmiercią jak nastolatek. Zdarza się jednak, że ludzie starsi mają poczucie spełnionego życia i z niecierpliwością oczekują końca, modlą się o jego rychłe nadejście, są przygotowani. Cieszą się na myśl o spotkaniu zmarłych członków rodziny, przyjaciół. Być może poszczególne etapy reakcji na chorobę (szok, bunt, gniew, targowanie się, depresja, akceptacja) rozciągają się u nich w czasie. Być może niektórzy starsi ludzie przechodzą je znacznie wcześniej, bo przeżyli już śmierć kogoś innego albo nie przechodzą ich w ogóle. Bez wątpienia jednak bardziej u siebie czują się wśród zmarłych niż wśród żywych.

Oswajanie śmierci: żałoba zwykle trwa około roku

Śmierć najukochańszej osoby to nie koniec, ale początek bólu dla tych, którzy zostali. Żałoba ma rozmaite objawy i fazy. Niczemu nie można się dziwić, każdy reaguje po swojemu. Niektórzy płaczą, inni nie znajdują w tym ulgi, wiele osób odczuwa fizyczny ból i choruje. Bywa, że ludzie rzucają się w wir pracy, aby zmęczyć się i nie myśleć. Dawniej uważano, że przez trzy dni po śmierci dusza zmarłego przebywa w domu. Ale nasi zmarli nigdy od nas nie odchodzą, są obecni w myślach, wracają w snach. Pocieszamy się, że kiedyś się spotkamy w świecie bez bólu i cierpienia.

- W przypadku choroby nowotworowej żałoba po zmarłym zaczyna się jeszcze przed jego śmiercią - mówi Maria Bogucka, psycholog w Ośrodku Hospicjum Domowe. - Rozpaczy towarzyszy całkowita dezorganizacja życia. Podczas żałoby trzeba je uporządkować na nowo. W polskich warunkach trwa to zwykle od pół roku do dwóch lat. Ale obecność zmarłego jest odczuwana przez bliskich znacznie dłużej. Jeśli jednak wracają oni w tym czasie do codzienności: pracy, szkoły, domowych obowiązków, nie ma powodu do niepokoju. Gorzej, jeżeli jeszcze po dwóch latach osoba osierocona nie potrafi odnaleźć się w nowej sytuacji. Powinna się zgłosić do specjalistów, którzy poradzą jej, jak nauczyć się żyć.